Dasania iforum. Форум Дасаниа

Информация о пользователе

Привет, Гость! Войдите или зарегистрируйтесь.


Вы здесь » Dasania iforum. Форум Дасаниа » Аҧсуа Форум » Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара: ахатәы хьыӡқәа


Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара: ахатәы хьыӡқәа

Сообщений 1 страница 8 из 8

1

Ауаҩы ихьыӡҭҵаара (антропонимика) – ари ахьыӡҭҵаара (ономастика) аҟǝшас иҧхьаӡоу, ахьыӡқǝеи, абхьыӡқǝеи, ажǝлақǝеи, ахьыӡҷыдақǝеи, ахьыӡцынхǝрақǝеи, урҭ рхылҵшьҭреи, рыҿиашьеи, рхархǝашьеи ҭызҵаауа ҭҵаарадырроуп. Ауаҩы ихьыӡҭҵаара, ҵарадыррак аҳасабала, азеиҧш хьыӡҭҵаара аҟынтǝ аҽалнагеит аҩажǝатǝи ашǝышықǝса 60-тǝи-70-тǝи ашықǝсқǝа рзы. Ари аҭҵаарадырра ахǝҭақǝа рахь иҧхьаӡоуп ауаҩы ицǝаҩақǝа рҟазшьарбага; ауаҩи уи иаби, ижǝлеи, иҭаацǝеи реимадашьа; ауаҩы ихьӡ имилаҭреи, изанааҭи, дахьаныҵыз аҭыӡҭыҧи, дызлыҵыз ауаа руаажǝларратǝ ҩаӡареи ахьынӡаныҧшуа. Ауаҩы ихьыӡҭҵаара иара убас иҭнаҵаауеит ауаа рыхьыӡқǝа абызшǝаҟны хархǝашьас иамоу аҭагылазаашьа: ахьыӡҭара; ахьӡеизышǝара; ахьӡеилыргара; ақǝреи, ауаажǝларратǝ ҩаӡареи, аҭаацǝаратǝ ҭагылазаашьеи реиҭакра, атǝым милаҭқǝа рыцынхара, имаӡоу ауаажǝларратǝ гǝыҧқǝа рылалара, атǝым дин адкылара, ахьыӡшьара уҳǝа ирыдҳǝалоу ахьыӡҧсахрақǝа.
Иаазыркьаҿны акǝзаргьы, хыхь иарбоу аамҭатә цыҧҵәаха аҳәаақәа ирҭагӡаны, азааҭгылара ахǝҭаны иҳаҧхьаӡоит аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара аҭоурых алацǝажǝара.
1857 шықǝса рзы, «Урыстǝылатǝи агеографиатǝ еилазаара Кавказтǝи аҟǝша анҵамҭақǝа» аҧшьбатǝи ашǝҟǝаҿы икьыҧхьуп аҵарауаҩ Л.И. Лиулие азеижǝтǝи ашǝышықǝса актǝи азбжазы ииҩхьаз, «Наҭхǝааи, шаҧсыҕааи, абӡахааи ирызкны» ҳǝа хыс измоу аусумҭа. Уи ҳара игǝцаракны иҭаҳҵаартǝ еиҧш аҭагылазаашьа ҳзаҧызҵаз акакǝны иҟоуп ари аусумҭа ианылаз, аҧсуааи, ашǝуааи, адыгааи еицырзеиҧшу ахьыӡқәа рҟынтә иаауа ажǝлақǝа. Иаҳҳǝап, ажǝлахьӡ Тыкǝа. Ишдыру еиҧш, зегь еицаадыруа, Шǝачатǝи араион иаҵанакуа аҭыҧхьыӡ Мацесҭа (еиҳа ииашоуп абыҕьшǝаҿы «Мациҧсҭа» ҳǝа иарбазар) «Амацба иҧсҭа» ҳǝауп иаанаго, Амацбақǝа (даҽакала иуҳәозар, Мац иҧацәа) рҟынтǝ ауп иахьынтǝаауа иахьазы Ҟарачы-Черқьесиа иқǝынхо, милаҭла иашǝыуаау Тыкǝаа рхаҭарнакцǝагьы.
1913 шықǝса рзы академик Н.И. Марр иҭижьыз, «Аҧсныҟа алингвистикатǝ ныҟǝара аҟынтǝ» («Из лингвистической поездки в Абхазию») ҳǝа хьӡыс измоу аусумҭаҿ, дрылацǝажǝоит ахǝҭаҷқǝа «хǝ», «хǝа» ала иформарку аҧсуа хацǝа рыхьыӡқǝа. Аҵарауаҩ игǝаанагарала, ари ахǝҭаҷ иаанаго «аҧшь», «аҵакырадгьыл» ауп. Аха излаабо ала, араҟа Н.И. Марр ихьуеит агха, избан акǝзар ахǝҭаҷ «хǝ», «хǝа» аҧсуа хьыӡҭҵаараҿы иааҧшуеит еиуеиҧшым аҵакқǝа рыла.
Иаҳҳǝап, ахǝҭаҷ «хǝа» ахьыӡ «Самахьхǝа» аҿы адыгажǝа «къуэ» (аҧа) аҟынтǝ иаауазар, ахǝҭаҷ «хǝ» ахьыӡ «Ҟазахǝ» аҿы изыдҳǝалоу адыгажǝа хазуп. Уи ажǝа «хъулъфыгъэ» (ахаҵа) ауп. Ахьыӡ «Азахǝ» аҿы иаабо «хǝ» уи ҵакыла аҧсшǝоуп иззааигǝоу, ажǝақǝа «абхǝа», «анхǝа» аҿы иаабо ахǝҭаҷ «хǝа» еиҳа иақǝшǝоит. Иаҳхаҳаршҭрым аҧсуаа хылҵшьҭрала ирзааигǝаз адыга жǝлар «азахǝқǝа» ҳǝа ишрышьҭаз. Ажǝлархьӡы «Азахǝ» шьақǝгылоуп ҩ-хǝҭакны: «аз» - араҟа «аҧсуа» ҳǝауп иаанаго, «хǝ» - «ахǝа», «ахǝахǝа» аҟынтǝ иаауеит. Ажǝакала, «Азахǝ» - «ненастоящий абхаз» ҳǝа аныҵуеит. Ари алкаа ашьақǝырҕǝҕǝаразы иаҳгǝалаҳаршǝап ажǝытǝан шаҧсыҕаа ҳажǝлар «азаа» ҳǝа ишрышьҭаз. Уи ус шакǝу иаҳахьан апрофессор Г.В. Рогава. Ақырҭуа ҵарауаҩ иоуз адырра Аҧсныҟа иззынаицҳаз дреиуоуп аҧсуа ҵарауаҩ Хǝыхǝыт Бҕажǝба. Уи атǝы ануп 1981 шықǝса рзы Маиҟǝаҧ ақалақь аҿы иҭыҵыз Мараҭыҟǝа Касим ишǝҟǝы «Аиадыгь ҭыҧхьыӡҭҵааратǝ жǝар» («Адыгейский топонимический словарь»).
Тҟǝаҧс араион иатǝу ақыҭа Ҧсыба азааигǝара иуҧыло аҭыҧхьыӡ Азҕǝыҷ далацǝажǝо, Мараҭыҟǝа Касим иазгǝеиҭоит араҟа, ажǝытǝан зны, аҭыҧантǝи ауаа адгьыл ишыҵырхуаз аихатǝ маден. Адыга бызшǝала «аиха» - «ҕǝыҷ» ахьыӡзар, аҵарауаҩ излеиҳǝо ала еилкаам иаанаго ажǝаҟны иуҧыло актǝи ахǝҭаҷ «аз». «Присутствующий в этих названиях (Азҕǝыҷ, Азыҧс, Азыш ҭау, Азыҧ – Д.Д.) элемент «аз», - иҩуеит аҵарауаҩ, - с точки зрения адыгейского языка не поддаётся синхронно-диахронному анализу. На базе адыгейского и тюркских языковых фондов другие составляющие в них этимологизируются. Например, Аз-ы-пс: псIIпсы «вода», «река», Аз-ы-ш тау: тау «гора», Аз-ы-п: пIIпэ «нос», «устье». Во всех этих названиях представлен аффикс –ы-, выступающий в адыгейском языке в качестве органической принадлежности со значением «его», «их».
Абар апрофессор Г.В. Рогава Хǝыхǝыт Бҕажǝба иеиҳǝаз азы адыга ҵарауаҩ Мараҭыҟǝа Касим ииҳǝо: «Данные топонимии изучаемого региона вполне подтверждают достоверность этого интересного факта. Хочу добавить лишь одно: возможно, что не только одни хакучинцы называли абхазцев «аз», но и все шапсуги. На такую мысль наталкивает неограниченная локализация топонимов с элементом «аз» на всей территории шапсугов. Исходя из вышеизложенного, АзгъукI, на наш взгляд, нужно этимологизировать, как «Абхазское железо» (адаҟьа 12).
Аҧсуаа рыхьыӡқǝеи рыжǝлақǝеи гǝцаракны дрызхьаҧшуеит анемец ҵарауаҩ А.М. Дирр. Уи иусумҭақǝа руак аҿы ҿырҧштǝыс иааганы дрылацǝажǝоит иахьазы шамахамзар иуҧымло, аҧсуаа рыҩныҵҟа иӡхьоу ахьыӡқǝеи ажǝлақǝеи. Иаҳҳǝап, ажǝла Адǝымба. Абраҟа ари ажǝлахьӡ иаҿҳарҧшып, хымҧада, аҧсуа хылҵшьҭра змоу еицырдыруа ақырҭуа жǝла Думбаӡе. «Аыдба» ҳǝа А.М. Дирр дызлацǝажǝо ажǝла, ҳара ҳгǝаанагарала, Ацдǝаа роуп иззынархоу, «Ацыдǝба» ҳǝауп ианыҵуа. Ахьыӡқǝа рҟынтǝ асиа иарбоуп абарҭ: «Цох» ҳǝа А.М. Дирр иаирбо, Шь.Д. Инал-иҧа «Ҵох» ҳǝа дзыҧхьо ахьыӡ, ҳара ҳгǝаанагарала, «Цахǝ» ма «Ҵыҕǝ» ҳǝауп аҧхьара шахәҭоу; «Джепика» ҳǝа урысшǝала иарбоу, Шь.Д. Инал-иҧа «Џьеҧиқьа» ҳǝа дзыҧхьо ахьыӡ, иҟалап, еиҳа ииашазар «Џьаҧықьа» ҳǝа аҧхьара; ахьыӡ «Гамукь», Шь.Д. Инал-иҧа «Гамыкǝ» ҳǝа еиҭеиго, «Гǝамыкь» ҳǝа аҧхьара аҭахуп, избан акǝзар уи шьаҭала еиҳа адыга бызшǝоуп иззаигǝоу. Уаҟа ахьыӡ «Гǝамыҷ» (Гǝамыкь) «иҿам, иажǝу агǝы» ҳǝауп аҵак иамоугьы. «Ноука» ҳǝа абраҟа иарбоу ахьыӡ адыга бызшǝоуп изыдҳǝалоу, «Науҟǝа» ҳǝауп ишҳǝатǝу, ианыҵуа аҵакгьы «аҭакǝажǝ лҧа», ма «злеишǝа цǝгьоу аҧа» ҳǝауп иаанаго. Иара убас аусумҭаҿ иаагоу асиа иануп ахьыӡқǝа Ҷахǝахǝа, Шǝыгǝа, Кьалҷыҕǝ, Хьыргǝыгǝ уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы, гхақәак амазаргьы, акрызҵазкуа усумҭоуп ҳәа азаҳаҧхьаӡоит 1964 шықәса рзы Қарҭ иҭыҵыз Хәыхәыт Бҕажәба ишәҟәы «Аҧсуа бызшәа абзыҧтәи адиалект» («Бзыбский диалект абхазского языка»). Ари аусумҭаҿ еиқәыҧхьаӡоу ахьыӡқәа рҟынтә ҳара иалҳкааит аҧсшәа иадҳәалоу, уи ахатә жәар иалоу ахьыӡқәа: Алыҕра, Баҕ, Бажәха׳, Гәыблаа, Гәыџь, Гыд, Гәыгә, Даҕь, Ҵыҕь, Жьал, Ӡкәыкә, Ӡҕьып, Ӡакәыт, Қбыжә, Қыжә, Кәыркәыр, Мкьыц, Хәар, Кәаҕь, Лажә, Лапыжә, Малыҳә, Лакәшәы, Лаҕәыт, Ҽакәыр, Ҷыгә, Хәахәала, Пашәду, Пашәыр, Ҧаҷыгә, Хынаа, Кәыҷа, Ҿраҳа, Ацәаҕь, Хьыҷ, Хапашә, Хәырхәыр, Џьшәы, Џьыгрыц, Цгәы, Кәаҩ, Ҷынҷ, Шьаҧсҭа уҳәа убас егьырҭгьы. Ахьыӡқәа иаарылукаартә иҟоуп адыга бызшәа иадҳәалоу ахьыӡқәагьы: Ҕәатас, Даҳәыҟә, Ӡыҕә, Кьахьыр, Ҟалбаҭ, Махә, Саныҟә, Ҳазыч, Шьаматлыкә, Ҭаун. Иуҧылоит, имаҷзаргьы, аҭиурқ, араҧ, ма аџьам бызшәақәа зныҧшуа ахьыӡқәагьы, иаҳҳәап, Бачыр, Дауҭ, Ҟәбан, Иаса, Мсырби, Мамсыр, Хан, Џьанҭемыр, Хазгьери, Шьаҳан.
Аҧсуа жәлақәа ҵакылатәи рхыҵхырҭақәа шьақәыргыло, Хәыхәыт Бҕажәба, хыхь ишазгәаҳҭаз еиҧш, агхадуқәа дзырцәымцеит. Иара игәаанагарала, Баҕаа рыжәла аауеит Баҕьаа («Абаҕь аҧацәа») рҟынтә, Мшәаа – «амшә аҧацәа», Цгәаа – «ацгәы аҧацәа», Аграа – «агырқәа рҧацәа» рҟынтә, уҳәа убас дрыхцәажәоит Џьаҧшьаа, Ачаа, Лазаа, Еныкьаа, Ӡаҧшьаа, егьырҭ ажәлақәагьы. Аиашазы, Баҕаа рыжәла ажәа «абаҕь» аҟынтә акәӡам иахьынтәаауа. Баҕ – ари «баҕаа» («ашьхарыуаа») ҳәа еицырдыруаз аҧсыуа-ашәыуа хылҵшьҭроуп, иҟоуп адыга жәлар рыҩныҵҟагьы. Уи ажәланыҟәгаҩцәа уҧылоит Кавказгьы, Кавказ анҭыҵгьы (Ҭырқәтәыла, Шьамтәыла, Европа).
Мышәба «Медведев» ҳәа, Цыгәба «Кошкин» ҳәа, Џьаҧшьба «Краснодубов» ҳәа ишузеиҭамго агәра шәыргаразы иаазгоит ҿырҧштәык. Иаҳҳәап ахьыӡ Пиотр, ишыжәдыруа еиҧш, ажәытә бырзен хьӡуп, урысшәала иаанагоит «камень» («ахаҳә»). Шәгәы иаанагари, аӡәы дҩагыланы ажәла Петров «Каменев» ҳәа еиҭеигар? Убри иаҩызоуп еиуеиҧшым аҧсуа хьыӡқәа рышьаҭала иаҧҵоу ажәлақәа урысшәала еиҭаҳго ҳалагаргьы. Иалымшаӡари ажәлақәа Цыгәба, Баҕба, Лазба, Езыгәба – Цыгә, Баҕ, Лаз, Езыгә ҳәа зыхьыӡқәаз аҧсуа хацәа ирҧацәазар?

2

1978 шықәса рзы Нальчик иҭыҵуеит иналукааша абалқар ҵарауаҩ А.И. Мусукаев ишәҟәы «Балқартәи аҭуҟум». Ари аусумҭа, аҧсуа хьыӡқәеи аҧсуа жәлақәеи рыҭҵаара ишазкымгьы, ҳара уи гәацҧыҳәарала иҭаҳҵаартә еиҧш агәаҧхара ҳазҭаз ахҟьақәа иреиуоуп абраҟа иазгәаҭаз, аҟарач-балқар жәлар рыҩныҵҟа аҧсуа хьыӡқәа шуҧылоз зҳәоз аҵабырг ауп. Убарҭ ахьыӡқәа рахьтә иҧхьаӡатәуп Аҧсуа, Шьханыҟәа, Мза, Аҳа, Џьаппу, Маршьан. Аҵарауаҩ, абалқарцәа иреиуоу чагьамтәи аҭауадцәа Қәычыҟәааи, Балқарыҟәаа, Барасбиааи зхылҵыз, Анфаҟәа ҳәа зыхьӡыз рхыбаҩ дилацәажәо, иҩуеит уи Аҧснынтә дшааз. Анфаҟәа иқәҵра зыхҟьаз, А.И. Мусукаев ианҵамҭала, Аҧсны иашьцәеи иареи рыбжьара иҵысыз аимак-аиҿак акәын. Анаҩс уи ашьхақәа данырхыҵ, аӡиас Гәым аҩадахьы, Бақсантәи аҩхаа азааигәара, дынхо далагеит, аха лассы, ашәанцәа дшырҿагылаз дицәыҧсуеит уи иҧа Ифар. Анфаҟәа изынхаз ҩыџьа аҧацәа Бемырзеи Џьамырзеи, ашәанцәеи дареи аринахыс еиҿамҳарц азы, инхо-инҵуа иалагоит Чагьам аӡиас арымарахьтәи аҟәараҿы.
Абраҟа иазгәаҭатәуп, аҟабард ҵарауаҩ И.Н. Асанов имоу анҵамҭақәа рыла, ишьақәҳарҕәҕәарц шҳалшо Анфаҟәа дшаҧснытәымыз. Иара иажәақәа рыла иаҳҳәазар, Анфаҟәа еицырдыруаз аҷамгәеижәлақәа иреиуаз Балаҭаҟәаа дрыҵкарын, хылҵшьҭралагьы дадыган. Аха адыга жәлар дреиуазаргьы, ҳара ҳзы еиҳа ихадоуп Анфаҟәа ихьыӡ аҵакы аилкаара. Ҳәарада, ари ахьыӡ аҟны ҳара иаабо ахәҭаҷ «ҟәа» адыга бызшәоуп изыдҳәалоу, «аҧа» ҳәауп иаанагогьы. Аха, шәааи, иазгәаҳҭап, изахьӡузеи ахьыӡ ашьаҭаҟны иаабо «Анфа». Иҳәатәуп Анфаҟәа иеиҧшу     ахьыӡқәа адыгаа рҟны ишмаҷым. Иаагап ҿырҧштәыс абарҭ ахьыӡқәа: Амфоҟә, Амфоҟәа, Ансоҟә, Ансоҟәа, Анцәаҟәа, Анцәоҟә, Анчоҟә, Анчоҟәа. Ҳгәы иаанагоит, адыга хәҭаҷ «ҟәа» аҧхьаҟа иаабо ажәа «Анцәа» ҳәауп иаанаго, ус анакәха еиҿҳаршәшәаз ахьыӡгьы «Анцәа иҧа» ҳәауп ианыҵуа.   
1985 шықәса рзы Қарҭ иҭыҵуеит «Аҷара инхо аҧсуаа ркультуреи рыбзазареи» (Культура и быт абхазов, проживающих в Аджарии») ҳәа зыхьӡу Галина Копешавиӡе (Ҭарџьман-иҧа) лышәҟәы.  Ари аусумҭаҿ аҵарауаҩ, Аҷаратәи аҧсуаа рабиҧарахьӡқәа дрылацәажәо, иазгәалҭоит шамахамзар даҽаџьара иуҧымло ажәытәӡатәи аҧсуа хьыӡқәа: Ҭаҩын (Чамаа рабиҧарак Ҭаҩын-иҧацәа ҳәа ирышьҭоуп), Бнал (Бнал-иҧацәа Аграа рҟноуп иахьуҧыло), Уарчагә (Ацамбақәа ирабиҧароуп), Ҧаҷыҷ (Ҧаҷыҷ-иҧацәа уҧылоит Чрыҟәаа рыжәлаҿы).
Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара аҭоурых уаналацǝажǝо, зегь раҧхьаӡа ухаҿы иааиуа ажǝлақǝа ируакуп, урҭ, еиҳарак, иагьраҧхьагылоуп иналукааша аҧсуа ҵарауаҩ Шьалуа Денис-иҧа Инал-иҧа ихьыӡ. Уажǝ иҭаҳҵаауа атема Шьалуа Инал-иҧа, иагьа имаҷзаргьы, дахьаламцǝажǝо усумҭакгьы аҧшаара уадаҩзар ҟалап. Москва ақалақь 1995 шықǝса рзы иҭыҵит Шьалуа Инал-иҧа ишǝҟǝы «Саӡаа». Асаӡқǝа хылҵшьҭралеи бызшǝалеи ишаҧсыуааз азгǝаҭаны, аҵарауаҩ, Саӡтǝыла жǝла-жǝлалатǝи реилазаара далацǝажǝо, иаирбеит асаӡ хьыӡқǝа. Урҭ рахьтǝ иҟоуп асаӡқǝеи егьырҭ аҧсуааи еицырзеиҧшу ахьыӡқǝа: ахацǝа рыхьыӡқǝа - Бабал, Баҕыр, Бзгьаус, Даҳаир, Џьомлаҭ, Еслам, Еҭыр, Жǝраб, Зақьариа, Ебырҳам, Ҟазылбақь, Ҟансоу, Ҟǝбар, Кǝымлеи, Лаз, Мард, Мардасоу, Мсаусҭ, Рашьыҭ, Смел, Ҭемырҟǝа, Ҳабахǝ, Ҳабыџь, Ҳаџьмаҭ, Хакǝыцǝ, Халыл, Ҳамырза, Цгǝы, Ҵыс. Иҟоуп аҧсуаа рыҩныҵҟа шамахамзар иуҧымло, еиҳарак, кавказынхыҵтǝи абызшǝақǝа ҵакыла ирықǝшǝо ахьыӡқǝа. Ҿырҧштǝыс иаагозар, Абич, Аџьали, Дишьаныхǝ, Џьамбулаҭ, Ҟаздаҭыҟǝ, Ҧадырша уҳǝа уб. иҵ. (Иарбоу аусумҭа, адаҟьақǝа 141-144). 
Аҧсуа ҵарауаҩ Гьаргь Амҷба 1999 шықәса рзы Аҟәа иҭижьыз, «Заатәи абжьарашәышықәсазтәи Аҧсны акультуреи аидеологиеи» («Культура и идеология раннесредневековой Абхазии») ҳәа хьӡыс измоу ишәҟәаҿы иазгәеиҭоит ақырҭуа жәла Хадиашвили аҧсуа хьӡы Хада аҟынтә ишаауа, ажәытәӡатәи аҧсуа хьӡы «Туана» аҵакы цқьа ишеилкаам, аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿ иуҧыло ахәҭаҷ «скьыл» (Абраскьыл, Ҭаркьыл) аџьам бызшәа ишадҳәалоу. Аҵарауаҩ иусумҭаҿ дрылацәажәоит абиҧарахьыӡқәа рҟынтә иаауа аҧсуа жәланҵәамҭақәа, абжьарашәышықәсазтәи аҧсуа антропонимикатә система ашьақәгылашьа, ҳаамҭазтәи аҧсуа антропонимикатә система аҷыдарақәа, абиҧарахьӡы инанагӡо ажәлатә функциақәа.
2000 шықǝса рзы Аҟǝа иҭыҵыз, 1999 шықǝса, лаҵарамза 28-30 рзы, Константин Шьаҟрыл ихьӡала имҩаҧгаз жǝларбжьаратǝи аҭҵаарадырратǝ конференциа аматериалқǝа зну ашǝҟǝы аҿы икьыҧхьуп Валентина Амҷ-ҧҳа лусумҭа «Аҧсуа антропонимиа азҵаарақǝак» («Некоторые вопросы абхазской антропонимии»). (Иарбоу аусумҭа, адаҟьақǝа 13-21). Аҵарауаҩ лусумҭа ианлырҧшит еиҳа иуадаҩу, ахьыӡқǝа рҵакы аҭҵаара иазку атема. Иаагоуп ҿырҧштǝыс аҧстǝқǝеи аҧсаатǝқǝеи, аҵиаақǝа, акыр иаҧсоу ахаҳǝқǝа, атǝым ҳǝынҭқаррақǝа, ажǝларқǝа рыхьыӡшьарақǝа зныҧшуа ахьыӡқǝа. Насгьы, иазгǝаҭатǝуп, аҵарауаҩ илыҩуа зегьы ишǝаны-изаны, дызлацǝажǝо дырны ишалырбо.
Ҳǝарада, аҵарауаҩ Шьалуа Инал-иҧа иҭҵаарадырратǝ ҭынхаҿы акрызҵазкуа аҭыҧ ааннакылоит Кавказынхыҵ, Маиҟǝаҧ ақалақь, 2002 шықǝса рзы иҭыҵыз ишǝҟǝы «Аҧсуаа рантропонимиа». Ари ашǝҟǝаҿы ишьҭыху, иҭҵаау азҵаарақǝа маҷым. Урҭ рахьтǝ ҳара еиҳа игǝцараҳкыз атемақǝа иреиуоуп: «Аҧсуа хьыӡқǝа рыҭҵаара аҭоурых аҟнытǝ», «Ахьыӡқǝа рклассификациа ахь», «Ахьыӡқǝа рҵакыҭҵаара азы», «Ахьыӡқǝа афольклор аҿы», саӡаа, ҧсҳǝаа, ҵабалаа рыхьыӡқǝа, насгьы ҳǝсеи-хацǝеи рыхьыӡқǝа хаз-хазы.
Аҵак ду шамоугьы, Шьалуа Инал-иҧа ишǝҟǝы «Аҧсуаа рантропонимиа» гхада изҭымҵит. Игхамзаргьы, ҳара ҳгǝаанагарала, ашǝҟǝаҿы иарбоу аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара аҭоурых х-даҟьак рҿы иааныжьтǝымызт. Иазгǝаҭатǝуп урысшǝала аусумҭа иарбоу аҧсуа хьыӡқǝа рыҧсуа вариант аҧсуацǝа ахаҭыҧан аурыс цǝа ахарҧаны ишыҟоу. Ииашамзар ҟалап ахьыӡ Абга аурысшǝахь «шакал» ҳǝа аиҭагара. Аҧсуа бызшǝа ажǝар аҟны ажǝа «абга» ҩ-ҵакык рыла иааҧшуеит. Актǝи аҵакы: абга – ари ақǝыџьмеи, абгахǝҷи, абгалаџи еизаку рыхьыӡ ауп. Аҩбатǝи аҵакы: абга – ари қǝыџьмоуп.
Аҧсуа хьыӡқǝа рҵакыҭҵаара иазку анҵамҭаҿ Шьалуа Инал-иҧа иаирбаз ахьыӡ Қǝаблыхǝ адыга бызшǝоуп иззаигǝоу, уи ажǝа «ақǝаб» иазааигǝазшǝа шаабогьы, «котельщик» ҳǝа иаҳзеиҭагом. Ахьыӡ еицырдыруа ашаҧсыҕ жǝла Қобле аҟынтǝ ауп иахьынтǝаауа. Ахьыӡ аҿы иаабо ахǝҭаҷ «хǝ» - ахаҵажǝлатǝ ҵакы аазырҧшуа хǝҭаҷуп.
Иара убасҵǝҟьа аҧсшǝа акǝымкǝа адыга бызшǝоуп изыдҳǝалоу Шьалуа Инал-иҧа «бурдючный» ҳǝа еиҭеиго ахьыӡ Ҳаҭажǝыҟǝа. Ҳаҭажǝыҟǝа ахьыӡ, ҳара ишьақǝырҕǝҕǝаҵǝҟьаны излаҳамоу ала, «иажǝу аҳаҭ иҧа» ҳǝауп иаанаго (урысшǝала: «сын старого хатта»).
Аҧсышǝацқьала аҷҷаҳǝа ицǝажǝо ахьыӡқǝа рыбжьара ииашам ҳǝа ҳгǝы иаанагоит аҧсуацǝа зхарҧам, ҵакыҭҵаарала аҧсшǝа иаҵкарым ахьыӡқǝа Абрагьи, Самҧали, Заманеи, Сабинеи, Фелдышьи ранҵара.
Асиа иану егьырҭ ахьыӡқǝа ииашаны иарбоуп, рҵакгьы хҳǝаак узамҭо иманшǝаланы ишьақǝырҕǝҕǝоуп: ахацǝа рыхьыӡқǝа – Ахра, Гǝаҭеи, Џыр, Дадын, Жьабаҕь, Кǝадац, Кǝымпыл, Лаша, Мшǝагǝ, Нага, Таташь, Хакǝыцǝ, Хыбры, Цгǝы, Шǝарах уҳǝа уб. иҵ.; аҳǝса рыхьыӡқǝа – Аду׳, Амра, Гǝакьа, Гǝнаала, Каҷыҷ, Ҟǝараса, Мрамза, Наала, Хьыбла, Хьфаф, Хьҵыс уҳǝа уб. иҵ.

3

Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы ахархǝара ззутǝу ашǝҟǝқǝа иреиуоуп еиуеиҧшым аҧсуа ҭыҧхьыӡқǝа, ажǝаҧҟақǝа, ажǝлақǝа ҭызҵаауа аусумҭақǝа. Урҭ рахьтǝ акрызҵазкуа, иҭаҳҵаауа азҵааразы ихǝарҭоу аусумҭақǝа рахь иҧхьаӡатǝуп Аҟǝа 2002 шықǝса рзы иҭыҵыз Таҷ Шьаабан-иҧа Гыцба ишǝҟǝы «Аҧсуаа рышьхахьыӡқǝеи рышьхацамҩақǝеи». Аҵарауаҩ игǝцаракны иҭиҵааша иреиуоуп ари ашǝҟǝаҿы иарбоу аинформаторцǝа рсиагьы. Уи асиа ианыҧшуеит иҳаҩсхьоу аамҭақǝа рзы аҧсуа жǝлар ирхыргаз, мамзаргьы урҭ рыҿиара аҭагылазаашьа аҷыдарақǝа зеиҧшраз. Ҳара иазгǝаҳҭеит аҧсуаа рыхьыӡқǝеи рабхьыӡқǝеи реизышǝара, реинышǝашьа. Урҭ аҧсыуа хьыӡны, мамзаргьы аҧсуаа хатǝы хьыӡны ирыдкыланы ианыҟоу, изеицǝааӡари, имаҷуп. Иаҳҳǝап, Мкан Ҧшькьаҿ-иҧа, Џьота Шьмаҭ-иҧа, Камшьышь Ҭоуныс-иҧа, Қǝҷыр Ҟаҭнас-иҧа, Беслан Шǝарах-иҧа, Ешсоу Беслан-иҧа, Мақьҭаҭ Ҳадгǝыгǝ-иҧа, Гǝыгǝ Ҭаҧагǝ-иҧа, Урыч Шǝарах-иҧа, Хьымца Урыч-иҧа, Ҳаџьараҭ Сиҭ-иҧа, Хынтрыгǝ Алхас-иҧа уҳǝа уб. иҵ. Збызшǝа иазхǝыцуа, уи аиқǝырхара аус хьаас измоу, змилаҭтǝ хаҿра зцǝыӡырц згǝы иҭам изы, ҳǝарада, игǝыхьуп аҧсуаа реиҳабыратǝ абиҧара ахаҭарнакцǝа реиҳараҩык рыхьыӡқǝеи рабхьыӡқǝеи анҭиҵаауа. Урҭ рахьтǝ иҟоуп аҧсуацǝа зынӡагьы изнымҧшуа: Шьоҭа Алықьса-иҧа, Радик Николаи-иҧа, Зурик Миро-иҧа, Сергеи Амтон-иҧа, Алықьса Гьаргь-иҧа, Сергеи Шьалуа-иҧа, Николаи Никǝа-иҧа, Иван Кǝасҭа-иҧа, Кǝасҭа Антон-иҧа, Аполлон Естат-иҧа. Асиа иану ахьыӡқǝа реиҳараӡак ишьақǝгылоуп иаҧсыуам ахьӡи иаҧсыуоу, ма аҧсуаа ирыдыркылахьоу, абхьӡи рыла: Вова Еснаҭ-иҧа, Владимир Шǝарах-иҧа, Африкан Асҭана-иҧа, Захар Дыгǝ-иҧа, Мирон Арзаабеи-иҧа, Борис Едгьац-иҧа, Миша Сиҭ-иҧа, Грышьа Езыгǝ-иҧа, Уаликǝа Ҷыра-иҧа, Лиосик Манча-иҧа, Алықьса Кьаҕǝса-иҧа, Леонти Аазиз-иҧа, Алик Сауеи-иҧа, Радион Акǝын-иҧа уҳǝа уб. иҵ. (Иарбоу аусумҭа, адаҟьақǝа 6-9).
Таҷ Гыцба ишǝҟǝаҿы иарбоуп аҧсуаа рыхьыӡқǝа зныҧшуа ашьхахьыӡқǝа, арҩашқǝеи аӡыхьқǝеи рыхьыӡқǝа, иаҳҳǝап, Ҭҳасоу ишьха, Ҳамырза иашҭа, Шьаабан ихра, Урыч ибахǝ, Гǝад иқǝацǝ, Фаҭ икаҵǝара, Камшьышь иҳаҧы, Џьамарды итǝарҭа, Кьапаҿ иӡбаа, Ҭамышхǝа иҳаҧы, Ҷын иҭыҧ, Абзагǝ дахьагаз, Бадеи ихра, Хаҧшь иҳаҧы уҳǝа уб. иҵ.   
2003 шықǝса рзы Шǝача ақалақь аҿы урыс бызшǝала иҭыҵит еицырдыруа аҧсуа ҵарауаҩ Арвелод Ерасҭа-иҧа Кǝыпраа ишǝҟǝы «Аҧсуаа рантропонимиа аҟнытǝ (ажǝлахьыӡқǝа реиҭакрақǝа ирызкны)». Ари аҭыжьымҭа, ахьыӡ ишаҳǝо еиҧш, изызку ажǝлаҭҵаароуп, аха аҧсуа хылҵшьҭра змоу ақырҭуа, агыруа, ашǝаныуа жǝлақǝа дрыхцǝажǝо, аҵарауаҩ ласы-лассы иазгǝеиҭоит, иаирбоит урҭ рыжǝланыҟǝгаҩцǝа (аиҳабыратǝ абиҧара ирыҵанакуа) раҧсуа хьыӡқǝа. Иаагап ҿырҧштǝқǝак. Самырзаҟан имҩаҧысуаз аҧсуа жǝлахьыӡқǝа реиҭакра (урҭ гыруа жǝланы рыҧсахра) иаҳнарбоит аҧсуа жǝла ашьаҭа ныжьны, иагыруаны иҧхьаӡоу анҵǝамҭақǝа рыҭаны ашǝҟǝы иҭаргалаз аҧсуаа рыхьыӡқǝа аҧсуацǝа шырхарҧоу, насгьы хылҵшьҭрала дара аҧсыуааны рхы шырҧхьаӡоз. Автор ашǝҟǝы ианиҵоит аҧсуа хылҵшьҭра змоу самырзаҟантǝи ажǝлақǝеи, насгьы урҭ ажǝланыҟǝгаҩцǝа рыҧсуа хьыӡқǝеи: Сотишвилиаа (Шаҭ-иҧацǝа) рыхьыӡқǝа – Шаҭ, Балхǝыхǝ, Гǝаџь, Шьаруан, Уазбақь, Хьрыҧс, Алма, Адамыр; Кǝыбраа рыхьыӡқǝа – Бабышь, Зыҟǝа, Хǝымҧ, Кǝана, Ардашьыл, Шамел; Нарманиаа рыхьыӡқǝа – Нарсоу, Ҭамшьыгǝ, Камшьышь, Тагǝ, Наҳар; Қьышьмариаа рыхьыӡқǝа – Зафас, Наурыз, Џьгǝына, Базала, Данаҟаи, Қǝаблыхǝ, Мысҭафа, Ҳанашǝ, Ҷыҷын; Аҧшьлаа рыхьыӡқǝа – Гǝыџь, Закǝатла, Маҷыҷ, Кǝаҿа; Кǝартаа рыхьыӡқǝа – Лагǝысҭан, Уасман, Уазамаҭ, Дадын, Џьансыхǝ, Ҭарашь, Тыгǝ уҳǝа уб. иҵ.
Аҧсуа жəлар кəасҭҕахык рыцеиҩызшаз, рхнышьнак рыцеиҩызҵəаз, «абаза жəлар» ҳəа зхы иазызҳəо ашəуаа рыхьыӡқəеи рыжəлақəеи рыҭҵаара иазкуп Кавказынхыҵ, Ҟарачы-Черқьесиа аҳҭны-қалақь Черқьесск, 2006 шықəса рзы иҭыҵыз иналукааша ашəуа ҵарауаҩ Иуан Сара лышəҟəы «Ашəуа жəлақəеи ахьыӡқəеи» («Абазинские фамилии и имена»). Аҭыжьымҭа ианыҧшит аҵарауаҩ 20-30 шықəса раахыс еизылгахьоу адəныҟатəи, архивтə, аҭоурыхтə анҵамҭақəа. Аусумҭа аҧҵаҩы дрылацəажəоит ашəуа антропонимқəа реиҿартəашьа, ашəуа хьыӡҭҵаара ахырхарҭа хадақəа, ашəуа антропонимиа иалалаз, атəым бызшəақəа рцəаҩа зхубаауа ахьыӡқəа, ашəуаа ирыҵкару ҳəсеи-хацəеи хаз-хазы рыхьыӡҭҵаара иазку ажəарқəа, ашəуа жəлақəа рыҭҵаара аҭоурых, ашəуа жəлақəа реилыркаагатə жəар, уҳəа убас егьырҭгьы.
Иаразнак иазгəаҭатəуп ҳаҭыр зқəу, зааҧсара рацəоу, лымкаала иаадыруа, ҩызас иаҳҧхьаӡо аҵарауаҩ Иуан Сара Ҳасамби-иҧҳа аҧсуааи ашəуааи рҭоурых аарҧшраҿы ишлыхьуа, ашəуа ҵарауаа реиҳараҩык еицырзеиҧшу агха: уи лгəаанагарала, ашəуаа зхылҵыз абазгаа роуп, аҧсуаа зхылҵыз аҧсилаа роуп (иарбоу аусумҭа, адаҟьа 5). Лара ицеиҩылшоит, ашьхарыуаа (абазақəа рыхəҭак) Гагреи Адлери, мамзаргьы Гагреи Мациҧсҭеи ирыбжьанхон, ашəуаа Мациҧсҭа аҟынтə ҩада-мраҭашəарахь инхон ҳəа зҳəо Л.И. Лавров игəаанагара. Аҵарауаҩ лгəаанагарала, ажəақəа «абаза», «аба׳ӡа», «абааӡа» ҵакыла еизааигəоуп.
Иуан Сара лусумҭаҿы иалылкаауеит ашəуаа рыхьыӡҭҵаараҿы адыга бызшəа иадҳəалоу ахьыӡқəа, иаҳҳəап, Ҧсабыда (аҧсыҕəҕəа), Гəашьа (аҳкəажə), аха иаагоу аҿырҧштəқəа убас имаҷуп, аҧхьаҩ агəаанагара изцəырнагаратəа, «аҵарауаҩ дызлацəажəо цқьа илзымдыруазар ҟалап» ҳəа. Иазгəаҭатəуп, «Ашəуа хьыӡқəа адыгшəаҟынтə»  ҳəа хыс измоу акьыҧхьымҭаҿ хыҧхьаӡарарацəала ишарбоу адыга бызшəа зынӡагьы иадҳəалам араҧ, аҭиурқ, аџьам, ауриа хьыӡқəа (иарбоу аусумҭа, адаҟьақəа 40-56).
Аҵарауаҩ лусумҭаҿы дрыхцəажəоит ашəуа хьыӡқəа рҵакқəа. Хымҧада, уи араҟа дахьиашоу рацəоуп, иҭылҵааз зегьы, аиашазы, хəду амоуп, аха агха ахьлыхьызгьы маҷым. Ҳарзаааҭгылап акык-ҩбак:
1. Ахьыӡ Абзагə. Иуан Сара излалҳəо ала, «Абзагə» - ари адыга бызшəа аҟынтə иаауа хьӡуп, «аҿаҳа» ҳəауп иаанаго. Уи аҵабырг иазааигəазаргьы ҟалап. Аха абраҟа иазгəаҭатəын ахьыӡ Абзагə аҧсшəеи ашəуа бызшəеи рҿы иашшанаго «ибзоу агəы». 
2. Ахьыӡ Арыш. Аҵарауаҩ лгǝаанагарала, Арыш – ари аҭыҧхьыӡ аҟынтǝ иаауа хьӡуп, иаанагоит «аӡыш, аӡыцқьа». Ҳара ҳгǝы излаанаго ала, ахьыӡ Арыш аҧсуа ажǝа «араш» (урысшǝала «вяз, карагач») иадҳǝалазар ауеит, мамзаргьы Арышаа рыжǝла.
3. Ахьыӡ Ашҳангьари. Аҵарауаҩ ари ахьыӡ лшоит хы-хǝҭакны: Аш + хан + гьари. Ахьыӡ шатǝуп даҽакала: Шах + ан + гьари. Ашҳангьари – еилоу, ҩ-бызшǝак ирыдҳǝалоу хьӡуп. Уи ашьаҭаҿы иумбарц, иумаҳарц залшом ахьыӡ Шьаҳан. Шьаҳан – џьам хьӡуп, «аҳцǝа» ҳǝауп иаанаго. «Гьари» акǝзар, уи Ҟрымтǝылатǝи аҳцǝа рдинастиатǝ хьӡы аҟынтǝ иаауеит.
4. Ахьыӡ Грыуа. Иуан Сара лгǝаанагарала, Грыуа – ари «агырраса ауаа» ҳǝауп иаанаго. Ахьыӡ ахаҭа иаанаго хазуп. «Грыуа» - «Агыруа» (мегрел) аҟынтǝ иаауеит.
5. Ахьыӡ Гǝагǝа. Иуан Сара излалҳǝо ала, ахьыӡ Гǝагǝа шьақǝгылоуп ашьаҭа «гǝы» («агǝы») аҩбатǝрала. Аиашазы, ахьыӡ Гǝагǝа зыдҳǝалоу ажǝа хазуп: уи «агǝагǝара» ауп.
6. Ахьыӡ Данаҟаи. Иуан Сара илҳǝоит ахьыӡ Данаҟаи «Данеи» (адыр, акрыздыруа) «ҟаии» («ҟаи» закǝу лҳǝаӡом) рыла ишьақǝгылоуп ҳǝа. Данаҟаи – адыга хьыӡқǝа иреиуоуп, «дана» - «абарфын» ауп, «ҟаи» - «ибзиам». Ахǝҷы ихьчагатǝ хьыӡқǝа рахь иҧхьаӡатǝуп.
7. Ахьыӡ Мқǝаб. Иуан Сара ланҵамҭақǝа ирыбзоураны ҳара ишьақǝҳаргылеит аҧсуа жǝла Амқǝаб Кавказынхыҵ ишуҧыло хьыӡны. Аха абраҟа ҳара ҳақǝшаҳаҭым аҵарауаҩ ахьыӡ Мқǝаб Мықǝаа рыжǝла иахьаҿлырҧшуа.
8. Ахьыӡ Ҳашыг. Аҵарауаҩ ахьыӡ Ҳашыг ашǝҟǝы иалырбеит аурысшǝа иазааигǝоу аформала: Хашыг. Иазгǝаҭатǝуп, уи лгǝаанагарала Ҳашыг абазажǝа «Хашыҩ» (ахбыҩлаша) аҟынтǝ иаауеит, аха ари, ҳǝарада, аҵабырг иақǝшǝом. Иахьазы Кавказынхыҵ, ашǝуаа рыҩныҵҟа, хьыӡны иуҧылоз аҧсуа жǝла Ҳашыг аҵакыхаҭа аилкаа шьақǝыргылам.
XVII-XIX ашǝышықǝсақǝа рзы Аҧсны мрагыларатǝи ахǝҭахьы инхоз аҧсуаа рыхьыӡқǝак арбоуп Аҟǝа 2006 шықǝса рзы иҭыҵыз аҧсуа ҵарауаҩ Омар Владимир-иҧа Маан ишǝҟǝы «Абжьуа» аҿы. Урҭ рахьтǝ иҟоуп даҽа ҭҵаарадырратǝ усумҭак ианымлац, ианылахьазаргьы ҳара ҳхаҭа иаҳҧыхьамшǝац ахьыӡқǝагьы, иаҳҳǝап, Абж, Гǝаглақь, Гьагьар, Ҕаҭара, Ҕраҧ, Еҭыхǝ, Кауд, Кьаркьоу, Мдышь, Ҧсынҷа, Ҽарым, Џьоубылды, Џьышьаныхǝ. (Иарбоу аусумҭа, адаҟьа 390).
Ҳазну 2010 шықǝса рзы иҭыҵит аҭоурыхтǝ ҭҵаарадыррақǝа рдоқтор Ҭеимураз Али-иҧа Ачыгǝба ишǝҟǝы «Аҧсуаа ретникатǝ ҭоурых XIX-XX ашǝ.» (урыс бызшǝала). Ари аусумҭа, ҷыдала аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара ишазкымгьы, ианыҧшит аҧсуаа жǝынгьы-ҿангьы Аҧсны ишықǝынхоз зырҵабыргуа антропонимиатǝ материалқǝа. Аҵарауаҩ, аҧсуа жǝлақǝа данрылацǝажǝа аамышьҭахь, еиқǝиҧхьаӡоит 40 инареиҳаны аҧсуа хацǝа рыхьыӡқǝа. Урҭ рахьтǝ ҳара иалҳкааит аҧсшǝа ашьаҭа зныҧшуа ахьыӡқǝа: Жьыгǝ, Кьаҿ, Ҳǝынҷа, Хǝыҷ, Шьханыҟǝа; адыга бызшǝа ашьаҭа змоу – Данаҟаи, Кьагǝа, Махǝ, Сасрыҟǝа, Сифыҟǝа, Слацǝыҟǝа, Мысрыҟǝа, Ҭҳасоу, Ҳанашǝ, Шьмаф; еилоу, адыга-аҭиурқ бызшǝақǝа рышьаҭа зныҧшуа – Асланыҟǝа; аҭиурқ бызшǝақǝа рышьаҭа змоу – Аслангьари, Асҭамыр, Адамыр, Басиаҭ. (Иарбоу аусумҭа, адаҟьа 44).

4

Иааҳакǝыршаны иҟоу аҧсабара ҭǝуп ҧсҭазаарала. Ари аҧсҭазаара иалахǝу зегьы, дуаҩума, ҧстǝума, ҵлоума, чықьума, хаҳǝума, еҵǝоума, қалақьума, қыҭоума, ҕбоума, ҧрыгоума, тауарума, дǝқьанума, хьӡык-хьӡык змам адунеиаҿ аӡǝ дыҟам, акгьы ыҟам. Ауаҩы, аҵарауаҩ арҭ ахьыӡқǝа гǝыҧ-гǝыҧла еиҟǝшаны иҭиҵаауеит. Ари аҭҵаарадырра иахьӡуп «ономастика». Аономастика (ахьыӡҭҵаара) шьақǝгылоуп еиуеиҧшым ахырхарҭақǝа рыла. Урҭ рахьтǝ ҳара иалҳкаауеит: атопонимика (аҭыҧхьыӡҭҵаара), антропонимика (ауаҩы ихьыӡҭҵаара), акосмонимика (жǝҩантǝылахǝҭақǝа рыхьыӡҭҵаара), астронимика (аеҵǝақǝа рыхьыӡҭҵаара), азоонимика (аҧстǝқǝеи аҧсаатǝқǝеи рыхьыӡҭҵаара), ахрематонимика (аматериалтǝ культура амаҭǝарқǝа рыхьыӡҭҵаара), атеонимика (анцǝахǝқǝа рыхьыӡҭҵаара), акарабонимика (аҕбақǝеи анышьқǝеи рыхьыӡҭҵаара), аергонимика (аусурҭатǝ хеидкылақǝа рыхьыӡҭҵаара), аемпоронимика (адǝқьанқǝа рыхьыӡҭҵаара), афирмонимика (афирмақǝа рыхьыӡҭҵаара), апрагмонимика (атауарқǝа рыхьыӡҭҵаара) уҳǝа уб. иҵ.
Ахьыӡҭҵаара – ари даара игǝцарактǝу, ауаҩы иҧсҭазаараҿы акрызҵазкуа, рацǝа ихǝарҭоу, идыррарҳагоу, иҧышǝарҿиагоу ҭҵаарадырроуп. Аҧсуаа рҭоурых аҿы ахьӡи ажǝлеи рҵакы ҕǝҕǝан, иҭбаан, иҵаулан. Уи аилкааразы иаҳгǝалаҳаршǝап аҧсуа жǝлар ражǝаҧҟақǝа. Ҳабдуцǝа ишырҳǝоз ала, «ауаҩы ихьӡала дхьадырҧшуеит, ижǝлала ихцǝажǝоит», «ауаҩ бзиа ихьӡи ижǝлеи еидкыланы ирҳǝоит», «ауаҩы даҧсахар – ихьӡи ижǝлеи, еинымаалозаргьы, еидкыланы аҳǝашьа аиуеит», «ауаа ракǝым, аҽгьы жǝлала иҩуеит», «жǝлас иҟоу уаҩроуп», «зыжǝла намӡаз ихҭырҧа ҟаитанла иҩычон».
Ахьыӡҭҵаара иабзоураны аҵарауаа еилыркаарц рылшоит еигǝыцхǝу, ма еигǝыцхǝым ажǝларқǝа, урҭ ахьаныҵыз аҭыҧ, рыхҵǝарамҩа ахырхарҭақǝа, рбызшǝатǝ еимадарақǝа, рбызшǝақǝа ржǝытǝ ҭагылазаашьа.
Аҧсуаа реиҿцǝажǝараҿы ҭоурыхла рхы иадырхǝон ахьыӡ мацара, жǝлада, абхьӡыда (иаҳҳǝап, Аабыџь, Баҕ, Маф, Хыгǝ, Ҳаџьараҭ). Ауаҩы еиҳа инарҵауланы иеилкааразы рхы иадырхǝон ажǝлеи ахьӡи ражǝеицааира. Иазгǝаҭатǝуп ари ажǝеицааираҿ аҧсуаа аҧхьа ажǝла шдыргылоз, насгьы ажǝла шырҳǝоз маҷк иааркьаҿны, уи ажǝланҵǝамҭа ацрыхны, ашьагǝыҭ мацара ааныжьны: Арыш Хабыгǝ, Ацдǝы Ламшьаҵǝ, Гǝны Алиас, Дасани Маф, Ҭар Гыд, Цыгǝ Ҳанашǝ, Ҵǝыџь Ҭакǝи уҳǝа уб. иҵ. Ажǝытǝан ауаҩы ихьӡи, иабхьӡи, ижǝлеи реицҳǝараан аб ихьыӡ ари ажǝеицааираҿ аҧхьа ирҳǝон, ажǝла уи иашьҭанеиуан, анаҩс акǝын уи ихьӡ ахаҭа анырҳǝоз. Иаагап ҿырҧштǝқǝак: Хыбры-иҧа Маан Кац, Шьаматлыкǝ-иҧа Чагǝаа Баҕ, Мамсыр-иҧа Еныкь Башькǝыҭ. Адыгаа ракǝзар, урҭ хы-хǝҭак рыла еиқǝыршǝоу ауаҩы ихьыӡ наӡа рҳǝар анырҭахыз аҧхьа ажǝла акǝын иадырбоз, ашьҭахь ирҳǝоз ахьыӡ акǝын, анаҩс – абхьӡы. Иаҳҳǝап, Ҷарашьа Ҭембоҭ Мыҳамаҭ ыҟǝ.
Аҧсуаа рантропонимиатǝ шьақǝгыла акырӡа иеиҧшуп адыгаа рҟны иаабо ахьыӡҭҵааратǝ система. Уаҟагьы, иахьа уажǝраанӡа ауаҩы дхьадырҧшуеит хьӡыла (Азамаҭ, Замраҭ, Нурби, Рамазан, Саид). Иаҳҳǝап, аҧсуаа иахьазы ахьӡи абхьӡи еидкыланы аҳǝара иалагазар, адыгааи ашǝуааи рҟны, адыга, ма ашǝуа бызшǝала ианцǝажǝо, ирҳǝо ахьыӡ заҵǝык ауп. Аха уи иаанагом, дара урысшǝала ианцǝажǝо абхьӡы рҳǝом ҳǝа. Ахьӡи ажǝлеи реицҳǝараҿы, жǝаҳǝарада, ажǝлоуп аҧхьа ирҳǝо, анаҩс – ахьыӡ (Абыҟǝ Исҳаҟ, Аҭажǝыҟǝа Ҟасаи, Берсеи Умар). 
Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы лассы-лассы иуҧылоит ауаҩы ихшара рзы ишалихуа еихыршлоу, шьаҭалеи шьҭыбжьылеи еизааигǝоу ахьыӡқǝа. Иаҳҳǝап, Аџынеи Кǝаџынеи, Ҟаимыҭхани Ҟазырхани, Ҭинаҭи Синаҭи, Хамажǝи Хымжǝажǝи. Иҟоуп иара убас шьҭыбжьыла еизааигǝоу ажǝлеи ахьӡи: Ач-ҧҳа Чыч, Ашǝы Шǝарах, Бардаџьыхǝа Басиаҭ, Еныкь Ерыкь, Ҳаҭхǝа Ҳарун, Чаҵǝ Чагǝ, Шьоууа Шьыбга, Шьынқǝ Шьханыҟǝа.   
Иазгǝаҭатǝуп ахьыӡ ажǝла аҧхьаҟа ишцǝырҵыз. Иҟан аамҭа ажǝлақǝа аныҟамыз. Уи ус шакǝу дырҵабыргуеит аҧсуаа рҿалаҳǝаратǝ нҵамҭақǝа. Аҧсуа жǝлақǝа рыхьӡынҵа ҭҵаауа ҳҿынаҳхар, иҳазгǝамҭарц залшом урҭ рахьтǝ ишырацǝоу ахьыӡ аҟынтǝ иаауа ажǝлақǝа: Абыџьба (Абыџь), Агǝасба (Гǝас), Адлеиба (Адлеи), Аинырба (иҟалап, Аинар аҟынтǝ иаауазар), Баҕба (Баҕ), Гǝагǝыуа (Гǝагǝ), Гǝыгǝнаа (Гǝыгǝ), Езыгǝба (Езыгǝ), Хышба (Хыш) уҳǝа уб. иҵ.
Аҧсуа хьыӡқǝа ражǝарҿиагатǝ шьақǝгыла беиоуп еиуеиҧшым ахырхарҭақǝа рыла. Ахьыӡҭҵаараҿы иуҧылоит: ахǝҭаҷ «-агǝ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Абгьагǝ, Абзагǝ, Аскǝагǝ, Бзагǝ, Бинагǝ, Бнагǝ, Гагǝ, Гǝагǝ, Дагǝ, Дамагǝ, Жагǝ; ахǝҭаҷ «-агǝа» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Адагǝа, Багǝа, Гǝагǝа, Мачагǝа; ахǝҭаҷ «-аҕь» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Жьабаҕь, Кǝаҕь, Кǝымсаҕь; ахǝҭаҷ «-ад» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Гǝад, Гǝадгǝад; ахǝҭаҷ «-ажǝ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Агǝажǝ, Багажǝ, Бгажǝ, Гǝажǝ, Дажǝ, Дгǝажǝ, Жьажǝ; ахǝҭаҷ «-аҟ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Бараҟ, Баҭыршаҟ, Есҳаҟ; ахǝҭаҷ «-аҟǝа» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Аҭлаҟǝа, Басҭаҟǝа, Баҭаҟǝа, Беслаҟǝа, Бинаҟǝа; ахǝҭаҷ «-ал» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баҭал, Билал, Гагал, Гызмал, Гьаргǝал, Гьаргьал, Дадал, Инал, Кьыршьал, Ҟǝџьал, Махьал, Хал; ахǝҭаҷ «-ала» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баџьала, Баџьгǝала, Гǝадала, Гǝаҷала;  ахǝҭаҷ «-ам» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Бирам, Ебырҳам, Еслам; ахǝҭаҷ «-ан» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Алмасхан, Алхысҭан, Алџьан, Амран, Арзаҟан, Арушьан, Баҕырҟан, Бедан, Бежан, Беслан, Бесылҭан, Биаслан, Ган, Гǝабан, Гǝлымсан, Дан, Елҟан, Заадан, Закан, Зорҟан, Зосҳан; ахǝҭаҷ «-ана» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баџьгана, Бежьана, Дашьана, Ердана, Иуана; ахǝҭаҷ «-ар» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Аинар, Алҭар, Гаӡар, Гьар, Даҳар, Доуҳар, Елызбар, Иардар, Идар, Инар; ахǝҭаҷ «-ас» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Аас, Агǝас, Алиас, Алмас, Бас, Гǝамас, Гǝас, Ҕǝатас, Дахǝас, Зафас; ахǝҭаҷ «-аҭ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Азамаҭ, Басиаҭ, Блаҭ, Гамсараҭ, Едраҭ, Езаҭ, Еснаҭ, Камидаҭ, Ҳамзаҭ; ахǝҭаҷ «-ахǝ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Абдахǝ, Бабахǝ, Бахǝ, Бдахǝ, Гахǝ; ахǝҭаҷ «-ац» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Адгǝац, Едгьац, Жьац, Кǝадац, Мац; ахǝҭаҷ «-ач» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Алҭач, Бач, Гач, Гьедлач, Гǝач; ахǝҭаҷ «-аҷ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баҷ, Гаҷ, Гǝаҷ, Даҷ; ахǝҭаҷ «-аџь» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баџь, Габаџь, Гǝаџь, Маџь; ахǝҭаҷ «-еи» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Бамбеи, Баџьалеи, Дамеи, Дарафеи; ахǝҭаҷ «-еҭ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Арзамеҭ, Армеҭ, Заабеҭ, Меҭ; ахǝҭаҷ «-оу» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Абзоу, Алоу, Аҧҳазоу, Арноу, Арсоу, Ахлоу, Баалоу, Бабоу, Бзоу, Гǝдоу, Данарчоу, Ебжьноу, Ешсоу, Ерысҭоу, Кьасоу, Мазлоу, Мардасоу, Нарсоу, Нарчоу, Нарџьхьоу; ахǝҭаҷ «-ы» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баџы, Бгы, Гды, Гџьы, Ҕǝырлы; ахǝҭаҷ «-ыгǝ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Абыгǝ, Алыгǝ, Бабыгǝ, Баҕырҳǝыгǝ, Беилыгǝ, Быгǝ, Езыгǝ, Камыгǝ, Татыгǝ; ахǝҭаҷ «-ыз» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Алдыз, Алхǝыз, Бабыз, Бақьыз, Гьалдыз; ахǝҭаҷ «-ыкьа» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Бабаныкьа, Бабасыкьа, Басныкьа; ахǝҭаҷ «-ыҟǝ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Биаҟǝыҟǝ, Бинаҟǝыҟǝ, Бнаҟǝыҟǝ; ахǝҭаҷ «-ыҟǝа» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Аашьаныҟǝа, Адлагьыҟǝа, Аҭлаҧсыҟǝа, Бараныҟǝа, Басҭыҟǝа, Безҭыҟǝа, Безрыҟǝа, Бырзыҟǝа, Дарыҟǝа, Даҳǝыҟǝа, Зыҟǝа; ахǝҭаҷ «-ыл» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Баҟǝыл, Башьыл, Быџьгǝыл; ахǝҭаҷ «-ым» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Гагǝым, Гǝыдым, Гǝыгǝым, Дыдым; ахǝҭаҷ «-ын» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Бабын, Бидын, Гдын, Дадын; ахǝҭаҷ «-ына» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Аџына, Баҷына, Башьына, Кǝаџына; ахǝҭаҷ «-ыр» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Адгǝыр, Аздамыр, Амҳаџьыр, Асҭамыр, Бабыр, Баҕдыр, Баҕыр, Бақьыр, Баҭыр, Бачыр, Баџыр, Баџьгǝыр, Безыр, Беслангǝыр, Жьакǝыр, Кадыр; ахǝҭаҷ «-ыхǝ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Адлыхǝ, Баҕхǝыхǝ, Балхǝыхǝ, Башныхǝ, Башьхǝыхǝ, Башьыхǝ, Еҭлыхǝ; ахǝҭаҷ «-ыҷ» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Быҷ, Гдыҷ, Камаҷыҷ, Камҷыҷ; ахǝҭаҷ «-ышь» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Бабышь, Бамышь, Камшьышь, Кашьышь; ахǝҭаҷ «-ыџь» ала инҵǝо ахьыӡқǝа – Аабыџь, Агамыџь, Амкǝыџь, Ашьхамыџь, Быџь, Гыџь, Гǝыџь, Гǝыџьыџь.
Зегьыҵǝҟьа ракǝымзаргьы, аҧсыуа хǝҭаҷқǝаны иҧхьаӡатǝуп «-агǝ-ыгǝ» (Бнагǝ, Лагǝ, Мшǝагǝ, Хабыгǝ), «-аҕǝ» (Паҕǝ), «-ажǝ-ыжǝ» (Гǝажǝ, Лажǝ, Мажǝ, Хьыжǝ), «-аҧшь-ыҧшь» (Ажǝеиҧшь, Багаҧшь, Ӡыҕрыҧшь, Таҧшь), «-ац-ыц» (Жьац, Мац, Мҕыц, Кǝадац, Кǝыбрыц, Хьыц), «-аҿ-ыҿ» (Кьапаҿ, Кьаҿ, Кьыҿ), «-аџ» (Лаџ), «-ыҟǝ» (Ҟǝыҟǝ), «-ыцǝ» (Хакǝыцǝ, Хыцǝ), «-ышǝ» (Ҟǝышǝ) уҳǝа убас егьырҭгьы. 
Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы аҧсуа бызшǝа ашьаҭала иаҧҵоу ахьыӡқǝа рыхǝҭа, ҳара ҳгǝаанагарала, еиҳауп атǝым бызшǝақǝа рҟынтǝ иаланагалаз ахьыӡқǝа раасҭа. Аха, рыцҳарас иҟалаз, ахатǝы хьыӡқǝа хыҧхьаӡарарацǝала иахьаҳцǝыӡыз, насгьы иахьаҳцǝыӡуа иахҟьаны, урҭ бжеиҳаӡан ахьыӡҭҵаара иазку ашǝҟǝқǝа ирнылом, ажǝларгьы ирхашҭуеит. Анаҩс, иаҳҭахы-иаҳҭахым, ицǝырҵуеит иҷыдоу аҭагылазаашьа: ахьыӡҭҵааратǝ жǝар анааиртлак, аҧсуа бызшǝа здыруа ауаҩы агǝаанагара изцǝырҵоит араҟа шьаҭала иаҧсыуам ахьыӡқǝа акырӡа еиҳаушǝа.
Имаҷым аҧсуаа рантропонимиаҿ ахьыӡҷыдақǝа рҟынтǝ иаауа, аҧсуа бызшǝа ашьаҭала иаҧҵоу ахьыӡқǝа: Жьажǝ, Жǝыжǝ, Кǝыркǝыр, Кǝымпыл, Хабаба, Хабжь, Хабжьын, Хампыҟǝ, Хапашǝ, Хапыжǝ, Хаҧшь, Хаҵакьаҿ, Хаџьаџьа, Хбыб, Хсыс, Хыш, Хǝџьаџь, Ҳǝнаҧ, Цǝаушь, Ҵыс уҳǝа убас егьырҭгьы. 
Ахьыӡҷыдақǝа гǝыҧ-гǝыҧла иаҳшозар, иалкаатǝуп абарҭ: ауаҩы ишǝага-загақǝа, иҧшра-исахьа аҷыдарақǝа зныҧшуа ахьыӡқǝа – Аду, Алду, Ахра, Бахǝ, Бахǝа, Қǝацǝ, Ҟǝыҟǝ, Хыцǝ, Хǝҷы; ауаҩы иҧштǝы зныҧшуа ахьыӡқǝа – Қǝаҵǝара, Ҟаҧшьы, Хыш; ауаҩы изанааҭ, ма ихшыҩ, иусушьа  зныҧшуа ахьыӡқǝа – Ҟаза, Ҟǝыбҷа; аҧстǝқǝеи аҧсаатǝқǝеи ирыдҳǝалоу ахьыӡқǝа – Абга, Аҧслы, Бага, Баҕыр, Бгажǝ, Дǝыбга, Жьабаҕь, Ӡыркǝи, Кǝат, Кǝты, Кǝыбрыц, Ҟǝараса, Лажǝ, Мҭы, Сыс, Уарба, Уаса, Ҳǝнаҧ, Ҳǝыҳǝ, Ҵыс, Ҷынҷа; ауаҩы иҟазшьа зныҧшуа ахьыӡқǝа – Атата, Гǝаҭеи, Гǝыдлажǝ, Ҕьеҩ, Ҕьыҕь, Каҷбеи, Кǝаҧ, Ҷахьа, Ҽырч; ауаҩы имч-илшара, игǝабзиара, игǝымшǝара, иласра зныҧшуа ахьыӡқǝа – Аџыр, Бзоу, Бнагǝ, Гǝду, Гǝымшǝа, Жьакǝыр, Мшǝагǝ, Џых уҳǝа убас егьырҭгьы. Иҟоуп аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы атǝы бызшǝақǝа рҟынтǝ иаланагалаз ахьыӡҷыдақǝа, иаҳҳǝап, адыга бызшǝа иадҳǝалоу: Алҵыкǝ (ахаҵа хǝҷы), Ҕǝыр (ихыцǝӡа иҟоу), Жǝажǝ (злымҳа цқьа иамаҳауа), Ҟǝи (ахабжь), Сҳаҕǝым (зхы дуу), Ҵыкǝа (ахǝҷы) уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуа-адыга жǝларқǝа рыхьыӡҭҵаараҿы акымкǝа-ҩбамкǝа иуҧыхьашǝоит, еиҳарак, ҩ-цырак рыла ишьақǝгылоу, тǝымџьарантǝ имааз, рхнышьнак еицеиҩызҵǝаз аешьцǝа ржǝар иатǝу, аха унадххыланы иааузеилымкаауа хьыӡқǝак. Иаагап ҿырҧштǝқǝак: ахацǝа рыхьыӡқǝа – Кǝакǝ, Кǝакǝа, Кǝакǝана, Нану, Пата, Паташь, Пыта, Тагǝ, Тагǝа, Тажǝ, Тат, Тата, Татала, Татеи, Татыгǝ, Таҷ, Титу, Тота, Трыгǝ, Тура, Тута,Тыгǝ, Тыгǝа, Тыжǝ, Тыт, Тытышь, Тыҷ, Тыҷыр, Тышǝ; аҳǝса рыхьыӡқǝа – Кǝыжǝ, Кǝыкǝица, Кǝыкǝына, Кǝыкǝца, Кǝына, Кǝыца, Кǝыҷа, Ҧица, Ҧуца, Такǝа, Тата, Тышьа, Ҭаҭыгǝ, Ҭиҭка, Цаца, Цица, Цура, Цуца уҳǝа убас егьырҭгьы. Еиқǝыҧхьаӡоу ахьыӡқǝа «рҵакы еилкаам», мамзаргьы «ҳахьыӡҭҵааразы итǝымуп» ҳǝа ҳрыгǝҭасыр ҟалом, избан акǝзар урҭ ани аби рыхшара хǝыҷыхьыӡны ирырҭо ауп. Даҽакала иаҳҳǝозар, арҭ ахьыӡқǝа ани-аби рхы иадырхǝо «ҭаацǝаратǝ» хьыӡқǝоуп.
Аҧсуа-адыга жǝларқǝа «рҭаацǝаратǝ» хьыӡқǝа ҭҵаауа ҳҿынаҳхар, иҳазгǝамҭарц залшом аҧсуаа ирымам, аха адыгаа ирыҵкару, «ахǝыҷтǝы, аҭаацǝаратǝ» хьыӡқǝа ирзынархоу ҷыдарак. Иаҳҳǝап, аҧсуаа хǝыҷыхьыӡқǝаны рхы иадырхǝозар ахьыӡқǝа Кǝыца, Пыта, Тура, Тута, Цуца, ишҳаҳауа, шьҭыбжьыкгьы ацымҵакǝа, адыгаа арҭ ахьыӡқǝа ишыҟоугьы рхы иадырхǝоит, насгьы урҭ раҧхьаҟа лассы-лассы идыргылоит ахǝҭаҷ «ҳа». «Ҳа» - адыга бызшǝала «ала» ауп иаанаго. Адыгаа ишырҧхьаӡо ала, ахǝҭаҷ «ҳа» зцу ахьыӡ ахǝҷы дахьчоит, деиқǝнархоит, гǝабзиаралатǝи иҿиара иацхраауеит.Абар урҭ ахьыӡқǝагьы: Ҳапыт, Ҳапат, Ҳатала, Ҳатота, Ҳатут, Ҳатута, Ҳатыҟа, Ҳатыльа, Ҳатура, Ҳацыҟа, Ҳацацуна, Ҳакǝыца, Ҳакǝраца уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуаа ратропонимиаҿ имаҷым адыга бызшǝа иадҳǝалоу, ашьаҭаҿы ахǝҭаҷ «ҳа» злоу ахьыӡқǝа. Урҭ рахь иалҳкаауеит: ахацǝа рыхьыӡқǝа – Ҳабашь (ала иазку алаба), Ҳабахǝ (аларацǝа зааӡо), Ҳабыгǝ (ахьыӡ аҵакы цқьа еилкаам), Ҳагǝ (ала агǝы), Ҳадыжǝ (Ҳадышǝ аҟынтǝ иаауеит: «ҳа» - ала, «дышǝ» - ахьы), Ҳазача (алақǝа рааӡаҩ), Ҳаҟǝ (ала аҧа), Ҳамс (имбылуа ала), Ҳанахǝ (зыла кылҵыҵу ала), Ҳанашǝ (илашǝу ала), Ҳапаҷа (ала аҧаҵақǝа), Ҳацы (алац). Хыхь иаҳарбаз ашьаҭа аҧсуаа рҟны иуҧылоит шьҭрала адыга бызшǝа ирыдҳǝалам аҧсуажǝақǝа ирыцны, иаҳҳǝап, абарҭ ахьыӡқǝа рҿы: Ҳабы (алаб), Ҳапашǝ (ала пашǝ). Иазгǝаҭатǝуп ахǝҭаҷ «ҳа» злоу адыга хьыӡқǝа аҧсуаа ианрылаҵǝоз аамҭазы, хьыӡқǝак рҿы ахǝҭаҷ «ҳа» ииасит «ха» ахь. Иаагап ҿырҧштǝқǝак: Хабахǝ (аларацǝа зааӡо), Хадгǝ (Ҳадагǝ – «идагǝоу ала» аҟынтǝ иаауеит), Хапашь (Ҳабашь – «ала иазку алаба» аҟынтǝ иаауеит), Хамшьыҟǝа (Ҳамышьыҟǝа – «амшǝла аҧа» аҟынтǝ иаауеит), Ханаф (Ҳанашǝ – «илашǝу ала» аҟынтǝ иаауеит, аиадыгь бызшǝаҿы иаабо ашьҭыбжь «шǝ» - «ф» ала аҧсахра аҟабард бызшǝа ауп ҟазшьас измоу).
Аинтернет аҿы зны-зынла иуҧыхьашǝо, ахǝҭаҷ «ҳа» злоу аҧсуа хьыӡқǝа зегьы ҵакыла «ала» ауп издҳǝалоу ҳǝа зну анҵамҭақǝа аҵабырг иацǝыхароуп. Избан акǝзар, Ҳазараҭ, Ҳазгьери, Ҳаид, Ҳаидар, Ҳаиҭ, Ҳаиҭбеи, Ҳақы, Ҳақыбеи, Ҳақьым, Ҳалылбеи, Ҳамзаҭ, Ҳасан, Ҳаҭажǝыҟǝа, Ҳаҭаҟǝа, Ҳаҭхǝыхǝ, Ҳаҷамаф, Ҳаџьараҭ, Ҳаџьы, Ҳаџьым реиҧш иҟоу ахьыӡқǝа, жǝаҳǝарада, «ала» акǝӡам изыдҳǝалоу. Ахьыӡ Ҳазараҭ араҧ хьӡуп, «иҧшьоу, ҳаҭыр ду зқǝу» ҳǝауп иаанаго, Ҳақьым – араҧ хьӡуп, «адыр» ҳǝауп иаанаго, Ҳаҷамаф – адыга хьӡуп, «насыҧ змоу асас» ҳǝауп иаанаго, Ҳалыл – араҧ хьӡуп, «аҩыза хаҭа» ҳǝауп иаанаго, Ҳамзаҭ – араҧ хьӡуп, «ицоу, узбылуа» ҳǝауп иаанаго, Ҳасан – араҧ хьӡуп, «ибзиоу, иразу» ҳǝауп иаанаго.     
Аргǝыбзыҕгатǝ хьыӡқǝа рахь иҳаҧхьаӡар алшоит ахǝыҷқǝа ранацǝеи-рабацǝеи, рандуцǝеи-рабдуцǝеи рахь рхы андырхо ирҳǝо ахьарҧшгажǝа: Нан, Нана, Нану, Нанука, Наныуа, Баба, Дада, Даду, Дадука, Дадыуа. Арҭ рҩызцǝа ахьыӡқǝа ҳҧылоит адыгаа рҟынгьы: Нана (ани андуи ирызкны) Баба (ани аби ирызкны), Нанахǝ – Нанахǝа (анду илызкны), Дада (аби абдуи ирызкны). Иҟоуп адыгаа рҟны егьырҭ аргǝыбзыҕгатǝ хьыӡқǝагьы, иаҳҳǝап, Быба, Заза, Ӡуӡа, Лалыхǝа, Лала, Даҭ, Ҷаша.
Ишдыру еиҧш, аҧсуаа жǝытǝнатǝ аахыс ахьыӡшьара рыман. Уи иаанаго уи ауп, аҭаца рыхьыӡ лшьар акǝын лыҧшǝмеи, уи иаби, иани, аиҳабыратǝ абиҧарахь иаҵанакуа рыуацǝеи рыхьыӡқǝа. Урҭ рцынхǝрас аҭаца лхы иалырхǝон ахьыӡқǝа Дадаҳ, Нанаҳ, Атата, Алаҧшӡа, Лашара, Хаара уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҭаца лхаҭагьы илоуан ахьыӡ ҿыц. Уи ус шакǝу дырҵабыргуеит аҵарауаҩ Шьалуа Инал-иҧа иажǝақǝа. «Невеста в доме мужа, - иҩуеит Шьалуа Денис-иҧа, - получала второе имя, которым отныне её называли все на месте нового жительства. Её собственное девичье имя, полученное при рождении, считалось здесь как бы запретным, и только её родня продолжала именовать её по-старому» (Инал-ипа Ш.Д. Абхазы. Сухуми, 1965, с. 463).

5

Аҧсуа хьыӡқǝа ражǝарҿиагатǝ хǝҭаҷқǝа рыҭҵаара аҵак ду амоуп. Уи еилыкка иаҳнардыруеит ахьыӡ бызшǝас изыдҳǝалоу, уи ахьынтǝааз, ианааз, ишҿиаз. Ари аҭҵаара алҵшǝа гǝцаразкуа ауаа маҷым. Урҭ рхыҧхьаӡараҿ иҟоуп аҵарауаа индыркны ахшара зауа ани-аби рҟынӡа. Уажǝ ҳаазқǝылаз аамҭазы аҧсуаа еиҳа иазхьаҧшуа иалагеит аҧсуа хьыӡқǝа. Аҧсыуаны иахьа ирыҧхьаӡо ахьыӡқǝа ирылоуп аҧсуаа иргǝаҧханы ирыдыркылаз иаҧсыуам (адыга, аҭиурқ, аџьам, араҧ, ауриа, ауаҧс) ахьыӡқǝа. Ҳǝарада, иҟоуп абызшǝаҭҵаара еилкааны, иаҧсыуам ахьыӡқǝа мап рцǝызкуа, аҧсуа хьыӡқǝа ирышьҭоу анацǝеи абацǝеи. Аха иахьазы иҟам урҭ рхы иадырхǝаша, ахьыӡҭҵаара иазку, ахьыӡқǝа рҵакы шьақǝзыргыло ашǝҟǝқǝа. Абри аҭацǝыра ахарҭǝаароуп изызку уажǝ ишǝыдаагало аусумҭагьы.
Аҧсуа хьыӡқǝа ражǝарҿиагатǝ хǝҭаҷқǝа иреиуоуп:
Ахǝҭаҷ «абд» (араҧ бызшǝаҿы «атǝы»): Абдала, Абдахǝ, Абды. Ашǝуаа рҟны ари ахǝҭаҷ злоу ахьыӡқǝа еиҳа ирацǝоуп. 
Ахǝҭаҷ «бақь» (аҭиурқ бызшǝақǝа рҿы «аҳ, апатын»): Албақь.
Ахǝҭаҷ «гьари - гьери – қьери» (Ҟрымтǝылатǝи аҳцǝа рдинастиатǝ хьӡы аҟынтǝ иаауеит): Ажьгьери, Аҟǝлангьери (Аҟǝланқьери), Алгьери (Алгьиреи), Алиасгьери, Ангьиреи, Аслангьари, Ашҳангьери, Аџьгьери, Баҭангьери, Саҳаҭқьери, Фаҭқьери.
Ахǝҭаҷ «гǝы» (агǝы): Абзагǝ, Гǝад, Гǝадала, Гǝажǝ, Гǝакьа, Гǝас, Гǝаҭеи, Гǝахь, Гǝаҷ, Гǝаҷа, Гǝаҿ, Гǝаџьа, Гǝдеис, Гǝдиса, Гǝдоу, Гǝду, Гǝдым, Гǝыӡба, Гǝымшǝа, Гǝырҩаҟǝа. Аҳǝса рыхьыӡқǝа: Гǝаҧханашь, Гǝнаала.
Ахǝҭаҷ «еи» (адыга бызшǝа иатǝу суффиксуп, зны-зынла «ыи» ахь ииасуеит): Бааҟыи, Саҭанеи, Сауеи.
Ахǝҭаҷ «ӡа-ӡы» (аӡы): Ӡҕьыҧ, Ӡаӡа, Ӡаӡала, Ӡакǝа, Ӡакǝыт.
Ахǝҭаҷ «ӡа» (адыга бызшǝаҿы «ар»): Ӡаҧшь.
Ахǝҭаҷ «кьаҿ» (акьаҿ): Кьаҷ, Ҧшькьаҿ.
Ахǝҭаҷ «ҟан» (аҭиурқ бызшǝақǝа рҿы «ашьа», «аҳ», «ааӡамҭа»): Арзаҟан, Аҭласҟан, Баҕырҟан, Елҟан, Жǝеиҧшьырҟан, Камсарҟан, Ҟан, Мсырҟан, Мырзаҟан, Ҭаҭарҟан, Ҭаҭлысҟан, Ҭаурҟан, Урысҟан.
Ахǝҭаҷ «ҟǝа» (адыга бызшǝаҿы «аҧа»): Абадоҟǝа, Абадыҟǝа, Адлагьыҟǝа (иҟоуп Аҭлагьыҟǝа ҳǝагьы), Аилажǝыҟǝа, Албасҭыҟǝа, Асланыҟǝа, Аҭланыҟǝа, Аҭлаҧсыҟǝа, Бадрыҟǝа, Базрыҟǝа, Базҭыҟǝа, Бараныҟǝа, Басҭаҟǝа, Баҭаҟǝа, Бинаҟǝа, Бырзыҟǝа, Гǝырҩаҟǝа, Дадрыҟǝа, Далаҭыҟǝа, Даҳǝыҟǝа, Дашьаныҟǝа, Дедарыҟǝа, Дударыҟǝа, Ҟалҭыҟǝа, Ҟаншǝаҟǝа, Лаҧшьыҟǝа, Мдажǝыҟǝа, Мерыҟǝа, Мысрыҟǝа, Ҧаҭаҟǝа, Ҧлажǝыҟǝа, Сааныҟǝа, Садеижǝыҟǝа, Саныҟǝа, Сасрыҟǝа, Сланыҟǝа, Слаҧыҟǝа, Сыфыҟǝа, Тыҟǝа, Ҭасраҟǝа, Ҭемырҟǝа, Ҭемрыҟǝа, Ҭлаҧсыҟǝа, Ҭҳаныҟǝа, Ҭыҟǝа, Убздыҟǝа, Федарыҟǝа, Фемырҟǝа, Хамчыҟǝа, Хамшьыҟǝа, Ханыҟǝа, Ҳаҭажǝыҟǝа, Чарагьаҟǝа, Чарагьыҟǝа, Шабаҭыҟǝа, Шаныҟǝа, Шьамаҭҟǝа, Шьашьарыҟǝа, Шьашǝрыҟǝа уҳǝа убас егьырҭгьы. Ахьыӡқǝа Аашьаныҟǝа, Мҩаныҟǝа, Ҭаҟǝаҟǝа, Шьамхныҟǝа, Шьханыҟǝа ахǝҭаҷ «ҟǝа» шрылоугьы, адыгаа рыбызшǝа иадҳǝалам, аҧсуа хьӡыцқьақǝа рахь иҧхьаӡатǝуп. Ахьыӡқǝа Аилажǝыҟǝа, Гǝырҩаҟǝа, Лаҧшьыҟǝа, Шьашǝрыҟǝа ҧхьаӡатǝуп аҧсуа-адыга хǝҭаҷқǝа рыла еиҿартǝоу хьыӡны. Араҟа «Шьашǝы» - ҧсыуа нцǝахǝхьӡуп. Ахǝҭаҷ «ҟǝа» змоу, аха аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара иазку ашǝҟǝқǝа ирным адыга хьыӡқǝа иреиуоуп: Абазоҟǝа (абаза иҧа), Абеиҟǝа, Абраџьыҟǝа, Абысаҟǝа, Аҕарџьаноҟǝа, Аҕноҟǝа, Аҕǝбаҟǝа, Адарыҟǝа, Адасрыҟǝа, Адауҟǝа, Адаҵаҟǝа, Адашьыҟǝа, Адаҵǝаҟǝа, Адрашьыҟǝа, Аӡаҟǝа, Аӡымгǝыҟǝа, Ажалыҟǝа, Азаҧшьыҟǝа, Азашьыҟǝа, Азыҟǝа, Аиџьыҟǝа, Алаҕǝыҟǝа, Алаџьыҟǝа, Алашьыҟǝа, Албазыҟǝа, Алџьарыҟǝа, Алџьыҟǝа, Алҭадыҟǝа, Амафыҟǝа, Амдаҭыҟǝа, Амҷыҟǝа, Амфоҟǝа, Амчоҟǝа, Амшыҟǝа, Амыроҟǝа, Амышьыҟǝа, Анашыҟǝа, Анџьаҟǝа, Анӡоҟǝа, Анфоҟǝа, Анцǝоҟǝ, Анчоҟǝ, Аншоҟǝа, Анымыҟǝа, Аразрыҟǝа, Арашыҟǝа, Ардашьыҟǝа, Арзыҟǝа, Арҭыҟǝа, Аршоҟǝа, Афашоҟǝа, Афамыҟǝа, Ахашамыҟǝа, Ахаџьаҟǝа, Ашамыҟǝа, Бабарыҟǝа, Бабыҟǝа, Баҕырыҟǝа, Бадыҟǝа, Барчыҟǝа, Барыҟǝа, Бардыҟǝа, Бачбыҟǝа, Бжьаноҟǝа, Гǝаныҟǝа, Гǝаӡоҟǝа уҳǝа убас егьырҭгьы.   
Ахǝҭаҷ «маф» (адыга бызшǝаҿы «насыҧ змоу», аҟабард бызшǝаҿы ииасуеит «махǝ» ахь): Маф, Махǝ, Ҳаҷамаф, Ҷаамаф, Шьмаф.
Ахǝҭаҷ «мца - мац» (амца): Мац, Рымца, Хьымца.
Ахǝҭаҷ «мш» (амш): Цǝгьамш.
Ахǝҭаҷ «нар – нарҭ» (Нарҭаа): Аинар, Инар, Нар, Нарсоу, Нарҭ, Нарҭсоу, Нарчоу, Нарҿыу, Нарџьхьоу.
Ахǝҭаҷ «ҧа» (адыга бызшǝаҿы «аҧынҵа»): Ҟараҧагǝа, Ҧагǝа, Ҧахǝ, Ҧаҷа.
Ахǝҭаҷ «ҧшь» (адыга бызшǝаҿы «аамсҭаду, аҭауад, абхǝа»): Ҧшькьаҿ, Ҧшьҟан, Ҧшьмақǝ, Ҧшьмақǝа, Ҧшьмаф, Ҧшьмахǝ.
Ахǝҭаҷ «соу – шǝауа» (адыга бызшǝаҿы «аҧҳǝысҳǝаҩ, арҧыс, аҧа»): Арсоу, Нарсоу, Ҭҳасоу.
Ахǝҭаҷ «ҭҳа» (адыга бызшǝаҿы «Анцǝа»): Ҭҳаныҟǝа, Ҭҳасоу, Ҭҳасыгǝ.
Ахǝҭаҷ «уҷ» (адыга бызшǝаҿы «ашьра»): Мзауҷ.
Ахǝҭаҷ «хьы» (ахьы): Хьрыҧс, Хьфар, Хьфаф, Хьҵыс, Хьыба, Хьыбла, Хьыжǝ, Хьыкǝа, Хьыма, Хьымба, Хьымца, Хьымш, Хьыр, Хьырба, Хьырҟǝыбҷа, Хьырҧа, Хьыҭ, Хьыҵкǝыр, Хьыҷ, Хьыџьгǝа уҳǝа убас егьырҭгьы.
Ахǝҭаҷ «ҳаҷ» (адыга бызшǝаҿы «асас»): Ҳаҷамаф, Ҳаҷҟыз.
Ахǝҭаҷ «цгǝы – цыгǝ» (ацгǝы): Цгǝы, Цгǝына, Цыгǝ.
Ахǝҭаҷ «цǝгьа» (ацǝгьа): Цǝгьа, Цǝгьамш, Цǝгьын, Цǝыгьман.
Ахǝҭаҷ «ҵыкǝ» (адыга бызшǝаҿы «ахǝҷы»): Алҵыкǝ, Ҵыкǝа.
Ахǝҭаҷ «шь» (адыга бызшǝаҿы «шу» - «аҽыуаҩ» ҳǝауп иаанаго): Шьауеи, Шьмаф, Шьпагǝ.

6

Аҧсуааи адыгааи шеишьцǝоу, шьак-дак шеицрылоу, рхнышьнак еиҩызҵǝази кǝасҭҕахык еиҩызшази шракǝу ззымдыруа Аҧсны, дыҧшқамзар, аӡǝгьы дыҟам. Адунеи иаақǝлеижьҭеи арҭ ажǝларқǝа еицын, урҭ иахьагьы идырӡуам ирыбжьоу аешьаратǝ еимадарақǝа. Аҵарауаа изларҳǝо ала, аҧсуааи адыгааи аҧсҭазаараҿ бызшǝала еиҟǝгахеижьҭеи иҵуеит хǝбаҟа нызқь шықǝса. Ари аамҭатǝ цǝаҳǝа, ҳǝарада, икьаҿым. Убри ауп изыхҟьо аҧсуааи адыгааи иахьа ирыбжьоу бызшǝалатǝи аилибамкаара. Аха, ус иагьа иҟазаргьы, ажǝларқǝа еиқǝдырхеит урҭ шеишьцǝоу зырҵабыргуа, рбызшǝақǝа еизааигǝазтǝуа ажǝытǝ шьагǝыҭқǝа.
Аҿырҧштǝқǝа рзы хара ҳцом. Еиҿҳарҧшып аҧсуаа адыгааи ражǝақǝак (раҧхьа иазгǝаҳҭоит аҧсуажǝа, уи иашьҭанеиуеит адыгажǝа): аҧхьа (аҧа), аҽа (аҽа – ари ажǝа адыгаа «абаҕь» азоуп изырҳǝо), абга (баџьа), абҕара (бган), аҧсаа (бзыу), абз (бза), арбзара (бзаин), аблаҕǝа (блаҕǝа – «дракон»), абылра (бльан), алабашьа (башь), агǝы (гǝы), агǝаҩа (гуау), гǝыбҕан (гǝыбҕан), агǝыҧжǝа (губж), агǝыбзыҕ (адыгаа «гǝыбзыҕ» зыхшыҩ ҵару изоуп изырҳǝо), агǝыҕра (гǝыҕа), агǝырҩа (гǝыҕǝ – аҧсуа шьҭыбжь «ҩ» адыга бызшǝаҿы ииасуеит «ҕǝ» ахь), агǝжǝажǝара (гǝзажǝан), агǝыжǝ (гǝыжǝ), агǝымҧсшьа (гǝмыҧсаф), агǝмаҷра (гǝмаҷ), агǝыҧсшьа (гǝыҧсаф), агǝызҩа (гǝуз), агǝаахǝара (гǝхахǝ), агǝыхаа (гǝха), агǝахҿа (гǝхаҷ), агǝаҟра (гǝҟан), адагǝа (дагǝ), аҭара (ҭын), ажǝ (жǝы), ажǝра (жǝын), азаҵǝ (заҟǝ), агǝаҩа (кǝу), акьаса (ҷаса), аҷыхь (адыгаа рҿы «ҷы» иаанаго «аӡын» ауп), аҿа (ҷа), аҵаӡахра (ҷадан), акьазызара (ҷазаз), акьаҿ (ҷаҷы), ашьапы (ҭльаҧа), ашьа (ҭльы), амза (маза), амаҷ (маҷа), амш (мафа), амца (маҵǝа), мҕыц (мыҕас), аџьамыҕǝа (мыҕǝа), амжǝ (мыжǝа – «иаӡоу», адыгаа «мыжǝа» рҳǝоит «ахаҳǝ» азгьы, ахаҳǝ ахьузымжǝуа азакǝхап), а׳мҿа (мыҷаль – иҿам изоуп изырҳǝо), а׳мхада (мыхаҭ), амшǝ (мышǝа), амшǝа (мышьын), амҟǝыш (мыҟǝыш), амгьал (маџьаџь), амла (мальаҷ), амшҿа (адыгаа «аныҳǝа» - «мафаҷ» ҳǝа азырҳǝоит, «амшҿа» ауп иаанаго), аиҳа (наҳ), еиҳа иажǝу (наҳыжǝ), еиҳа иҿоу (наҳыҷ), ан (ны), а׳ла (на), алаҧсы (наҧсы), алаҧсыц (наҧсыц), алашара (нафын), алашǝ (нашǝ), асы (уасы), аҧагьа (ҧага), аҧагǝа (ҧақǝ), аҧаҵа (ҧаҷа), аҧсаҧа (ҧсаҧа), «ҧсы» (ҧсы – «аӡы»), аҧсы (ҧса), ахада (хаҭа), ацагǝ (цақǝ), ац (ца), ацǝ (цǝы), аҵа (ҵа), а׳ҵа (ҿа), аҽы (шы), аџыр (шыр), сара (са), уара (уа), уареи сареи (уари сари), шǝара (шǝа), ацǝа (шǝа), агǝаҵǝа (ҵǝы) уҳǝа убас егьырҭгьы.
Уажǝы еиқǝаҳҧхьаӡап шьаҭала адыга бызшǝа иадҳǝалоу, уиада иузеилымкаауа аҧсуа хьыӡқǝа: Асланыҟǝа («алым аҧа ҳǝауп иаанаго), Баӡ (амҵ), Баҭаҟǝа («Баҭа иҧа» ҳǝауп иаанаго), Гǝашьа (аҳкǝажǝ), Гǝдиса (агǝыџьбара), Ҕǝыҿ (ажьи), Ҕǝыҿыҧса (аихатǝ ҧсы), Данаҟаи (зхаҭабзиара лаҟǝу абарфын), Дахǝ («даха» аҟынтǝ иаауеит, «аҧшӡа» ҳǝауп иаанаго), Дахǝас («даха» - «аҧшӡа», «уас» - «ахǝ), Дгьыҟǝа (аиадыгь иҧа), Дыџь (ицоу), Едгьагǝ (аиадыгь игǝы), Едгьы - Едыгьа (аиадыгь), Зафас (аизара), Зосҳан (аҳ), Зорҟан (Заурҟан аҟынтǝ иаауеит, «аибашьҩы-ааӡамҭа» ҳǝауп иаанаго),  Зыҟǝа (изаҵǝу), Ӡаҧшь (ар раамсҭаду), Калакǝыт (абааш, аҟала зырбго), Кьагǝа (зышǝага маҷу), Қаласа (абааш, аҟала аҧа), Қǝыбзач (агǝыҧ ахада), Ҟалбаҭ (абааш, аҟала ҧызҽуа), Ҟансоу (ааӡамҭаҷкǝын), Малықǝ – Малыҳǝ – Малыҳǝа (азныказ аҧсуа бызшǝа иадҳǝалоушǝа аҽаанарҧшуеит: Малықǝ – «амал зқǝу, издыло», Малыҳǝ – Малыҳǝа – «амал иаҳǝо», аха адыга бызшǝоуп арҭ ахьыӡқǝа зтǝу, «ауасақǝа зыхьчо» ҳǝауп иаанаго), Маф (амш), Нагǝ (ахаҿы), Нану (асаби, аҧшқа), Ната (алахь), Нахǝа (зыла иаҵǝоу), Ҧаҟы (зҧынҵа кьаҿу), Ҧахǝ (зҧынҵахырӡқǝа ҭбаау), Ҧшькьаҿ (аҭауад кьаҿ), Ҧшьҟан (аамсҭаду иааӡамҭа), Ҧшьмақǝ – Ҧшьмақǝа - Ҧшьмаф (насыҧ змоу аамсҭаду), Ҧшьтат («ҧшь» - адыга бызшǝаҿы «аамсҭаду», «тат» - аргǝыбзыҕгатǝ хьыӡқǝа рахь иҧхьаӡатǝуп), Сабыда (ахьыӡ «Ҧсабыда» аҟынтǝ иаауеит, «зыҧсы ҕǝҕǝоу» ҳǝауп иаанаго), Тыжǝ (иажǝу аҭыҕь), Тыҟǝ - Тыҟǝа (аҭыҕь аҧа), Ҭаҭарҟан (аҭаҭарцǝа рааӡамҭа), Ҭыҕǝыжǝ (ақǝыџьма), Урысҟан (аурысцǝа рааӡамҭа), Фыџь (адыгажǝа «фыжь» - «ашкǝакǝа» аҟынтǝ иаауеит), Хапача (ала аҧаҵа), Хǝаҭ (асыҭǝҳǝа), Ҳанашǝ (илашǝу ала), Ҳаҷамаф (асасымш), Ҵыкǝа (ахǝыҷы), Ҷал (аҷкǝын, аҿа), Ҷыф (ацǝыш), Шабаҭыҟǝа (Нарҭаа рҳǝамҭақǝа рыла иаадыруа афырхаҵа Шабаҭныҟǝа ихьӡ аҟынтǝ иаауеит), Шаҷ (абасҩы׳), Шьаматлыкǝ (Шьамтǝылатǝи ацҳаражǝҳǝаҩ), Шьмақǝ – Шьмақǝа - Шьмаф (насыҧ змоу аҽыуаҩ), Шьоу (аҧа, арҧыс) уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуа-адыга жәларқәа еицырзеиҧшу ахацәа рыхьыӡқәа иаазыркьаҿу ржәар
Аазиз – адыгаа рҟны ари ахьыӡ х-формак арҿиеит: Азиз, Аазиз, Ҳазиз. Араҧ хьӡуп. «Адуӡӡа, акыр иаҧсоу, арҕәҕәаҩы» ҳәауп иаанаго. 
Ааиса – адыгаа рҟны ари ахьыӡ иамоуп ҩ-формак: Аиса, Ҳиса. Араҧ хьӡуп. Ахьыӡ Иса аҟынтә иаауеит. «Анцәа илҧха» ҳәауп иаанаго.
Абас – адыгаа рҟны иуҧылоит ҩ-формак: Абас, Ҳабас. Аиадыгьтәылаҿ иуҧылоит ажәла «Абас» (урысшәала – Абасов). Ахьыӡ ахаҭа аҧсылманра ашьаҭаркҩы Муҳаммад иуа гәакьацәа ируаӡәку (Абас) ахьыӡ аҟынтә иаауеит. «Злеишәа цәгьоу, зылахь еиҵыхым» ҳәауп иаанаго.
Абахә – адыгаа рҟны Абыхǝ. Ари ахьыӡ адыга ҵарауаа, аҵакы шьақәмыргылакәа, араҧ хылҵшьҭра змоу ахьыӡқәа ирыларҧхьаӡеит. Аха араҧ хьыӡқәа ржәар аҿы Абахъ-Абыхъу ҳәа аформа змоу ахьыӡ ыҟаӡам. Ҳара ҳгәаанагарала, Абахә-Абыхъу – ари аҧсуа жәлақәа иреиуоу Абыхәаа (Абахәба) рыжәла ашьаҭа иадҳәалоуп, аҧсуа хьыӡқәа иреиуоуп, урысшәала «скала» ҳәауп иаанаго. Ҟабарда-Балқариеи Ҟарачы-Черқьесиеи рҿы иуҧылоит Абыхәаа ирашьцәоу, ажәлахьӡы «Абыҟǝа» ныҟәызго ашәуааи адыгааи.
Абаџьа – иаҳҧылоит аҧсуаа рантропонимиаҿ. Адыга бызшәа аҟынтә иаауа ахьыӡқәа иреиуоуп. «Баџьа» - адыгшәаҿы «абга» ауп иаанаго.
Абдала – адыгаа рҟны ари ахьыӡ ҧшь-формак амоуп: Абдул, Аабдул, Амдул, Андул. Араҧ хьӡы Абдуллаҳ (Abd Allah) иаазыркьаҿу формоуп. «Аллаҳ итәы» (раб Аллаха) ҳәауп иаанаго.
Абзагә – аҧсуа ҵарауааи ашәҟәыҩҩцәеи ргәаанагарала Абзагә ҧсыуа хьӡуп, «ибзоу агәы» ҳәа аанагоит. Иҟалап уи иашазаргьы. Аха абраҟа иазгәаҭатәуп, ари ахьыӡ адыга бызшәагьы ишазааигәоу. «Бзако» (бзагǝа) – адыгшәала «аҿаҳа» ҳәауп иаанаго.
Абзоу – аҧсуаа рҟны иаҳҧылоит «Бзоу» ҳәагьы. Адыгажәа «бзыу» (аҵыс) иадҳәалоуп. Ишдыру еиҧш, Бзоу – аҧсуаа зегьы рҿиамҭала еицырдыруа рашьхьӡуп. Аҧсуаа арашь, ҵысҵас иахьыҧыруаз аҟынтә, аҧсаатә иадыркылон.
Абрагь – адыгаа рҟны «Абраџь» ҳәа иуҧылоит. Иҟоуп ари ашьаҭа злоу адыга жәлақәагьы: Абраџь (Абрегов), Абраџьыҟǝа (Абрегуков). Ажәа «абрагь» уҧылоит ауаҧсаа рбызшәаҿгьы. Ҳара ҳгәаанагарала, аџьамцәа рбызшәа иадҳәалоуп, «ақәылаҩ, абна илоу, аҩны змам» ҳәауп иаанаго.
Абыгә – адыгаа рҟны иаҳҧылоит «Быгǝа» (Бугов) ҳәа ашәҟәы иҭаҩҩу ажәла. Аҧсуа-адыга жәларқәа рхатәы хьыӡқәа иреиуоуп, аха иахьазы аҵакы цқьа еилкаам.
Агьиреи – адыгаа рҟны ари ахьыӡ ҩ-формак арҿиеит: Џьари, Чари. Ҟрымтәылатәи аҳцәа рдинастиа ахьыӡ аҟынтә иаауеит.
Агәажә – адыгаа рҟны ари ахьыӡ аформа «Гǝыжǝ» ҳәа иуҧылоит. Аҧсуа-адыга жәларқәа еицырзеиҧшу хьӡуп. Аҧсшәаҿгьы, адыгшәаҿгьы ҵакызаҵәла иааҧшуеит. «Згәы ажәу, агәыжә змоу», мамзаргьы «агәду змоу» ҳәауп иаанаго. Аҧсны иуҧылоит ари ахьыӡ шьаҭас измоу Гәажәаа рыжәла (Агәажәба).
Аҕәырлы – адыгаа рҟны ари ахьыӡ ҩ-формак амоуп: Оҕǝырлы, Уҕǝырлы. Иара убас аҟабардқәа реилазаараҿ иҟоуп «Уҕǝырлы» (Огурлиев) ҳәа ашәҟәы иҭаҩҩу ажәла. Ари ахьыӡ ҳҧылоит ашәуа бызшәаҿгьы «уаҩырльы» ҳәа. Аҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп. Иаҿшәырҧшы аҟарач-балқар ажәа «оҕǝурлу» (иразу, иҳалалу, насыҧ змоу).
Адагәа – адыгаа рҟны иуҧылоит «Дагǝа» ҳәа. Иҟан ажәлагьы: Адагәа-иҧа. Адыгаа рҟны ажәа «дагǝ» иарҿиеит ҧшьы-жәлак: Дагǝа (Даго), Дагǝ (Догов), Дагǝахǝа (Дакахов), Дагǝжьеи (Догужаев). Ашәуаа рҟны иҟоуп ажәла Дагǝжьеи (Дагужиев).
Адамыр – адыгаа рҟны иуҧылоит ари ахьыӡ иадҳәалоу еиуеиҧшым аформақәа: Адемыр, Адмыр, Аидамыр, Андемыр, Дамыр. Аҟабард ҵарауаҩ Кәакәа Џьамалдин игәаанагарала, Адамыр араҧ хьӡуп, «агәы, анамыс» ҳәа аанагоит. Аха араҧ хьыӡқәа ржәар ахьыӡ Адамыр алаӡам. Аҭиурқ жәларқәа рыхьыӡқәа иреиуоуп. «Демир» ҭырқәшәала «аиха» ауп иаанаго.
Адгәыр – ари ахьыӡ иаҿшәырҧшы аҟабард бызшәа иалоу ажәа «дыгуарльы» - ари Уаҧстәыланхыҵ, Дигора, инхо, ауаҧс жәлар иреиуоу, зхатә цәажәашьа змоу, адыга жәлар еиҳа ирзааигәоу жәлартә гәыҧуп. Адыгаа рҟны иҟоуп ажәла Дыгǝарльы (Дугорлиев).
Адгьагǝ – аҧсуааи ашǝуааи рыҩныҵҟа иҿиаз ахьыӡқǝа иреиуоуп, «адгьагǝы, аиадыгь игǝы» ҳǝауп иаанаго.
Адлагьыҟǝа (Аҭлагьыҟǝа) – ажǝытǝӡатǝи адыга хьыӡқǝа иреиуоуп. Иахьазы адыгаа рантропонимиаҿ иуҧылаӡом, иӡхьеит. Анҵǝамҭа «ҟǝа» адыга бызшǝаҿы «аҧа» ҳǝауп иаанаго. Ахьыӡ ашьаҭа, хымҧада, адыга бызшǝа иадҳǝалоуп, аха аҵакы цқьа еилкаам.
Адлыхǝ (Аҭлыхǝ) – ари ахьыӡ адыга бызшǝоуп изыдҳǝалоу, аха иахьазы адыгаа рантропонимиа иалам. Ажǝа «тлыхǝыжǝ» (афырхаҵа) иацырҟьазар ауеит. Ахьыӡ актǝи ахǝҭаҿы иаабо ахǝҭаҷ «дл» - «ҭл», ҳгǝаанагарала, адыгажǝа «лIы» аҟынтǝ иаауеит, «хǝ» - ажǝа «хǝын» (аҟалара, аҟазаара) аҟынтǝ. Ус анакǝха, ахьыӡ «ихаҵахаз» ҳǝа аанагоит.
Азамаҭ – адыгаа рҟны х-формак амоуп: Азмаҭ, Азмеҭ, Азамаҭ. Араҧ хьӡуп. «Адура, ахьӡ-аҧша» ҳǝауп иаанаго.
Аздамыр – адыгаа рҟны иуҧылоит «Уздемыр» (Оздемир) ҳǝа ашǝҟǝы иҭаҩҩу ажǝла. Ахьыӡқǝа Аздамыр, Уздемыр, Асҭамыр шьаҭалеи ҵакылеи еизааигǝоу хьыӡқǝоуп, аҭиурқ бызшǝақǝа ирхылҵшьҭроуп, «аиха ахаҭа» ҳǝауп иаанаго.
Азнаур – адыгаа ирҳǝоит ҩбаны: Азнаур ҳǝагьы, Азнур ҳǝагьы. Иҟоуп «Азнаур» (Азнауров) ҳǝа ашǝҟǝы иҭаҩҩу аҟабард жǝлагьы. Ари ахьыӡ қырҭуа хылҵшьҭроуп иамоу. Қырҭтǝыла «азнаураа» ҳǝа ззырҳǝоз аамсҭацǝа ракǝын. Ахьыӡқǝа Азнаури, Азнори, Анзори ҵакыла еиқǝшǝоит.
Албақь – адыгаа рҟны: Албач, иҟоуп иара убас Албачҟǝа, Албашьҟǝа. Ахьыӡ шьақǝгылоуп ҩ-хǝҭакны: «ал» - араҧ хьӡы Али аҟынтǝ иаауеит, «иҳаракӡоу», «иҕǝҕǝаӡоу» ҳǝауп иаанаго; «бақь» - аҭиурқ бызшǝақǝа ирыхǝҭаҷуп, «аҭауад, абшьҭра ахада» ҳǝа аанагоит. Иҟоуп «Алыбач» (Алибеков) ҳǝа ашǝҟǝы иҭагалоу адыга жǝлагьы.
Албаҭ – адыгааи ашǝуааи рҟны: Албоҭ (Альбот). Егьхьӡуп, егьжǝлоуп. Иаҿшǝырҧшы абалқар бызшǝа иалоу ажǝа «албота» (аҧыраҳǝа).
Алгьари – адыгаа рҟны: Алџьарыи. Ахьыӡ ҩ-хǝҭакны ишьақǝгылоуп: «ал» - араҧ хьӡы Али аҟынтǝ иаауеит, «гьари» - Ҟрымтǝылатǝи аҳцǝа рыхьыӡ иадҳǝалоуп.
Алиас – адыгаа рҟны: Иляс. Ауриацǝеи араҧцǝеи еицырзеиҧшу хьӡуп. «Анцǝа имч» ҳǝауп иаанаго. Адыгаа рҟны иуҧылоит ижǝлангьы (Иляс – Ильясов).
Алма – аҧсуаа рҟны ихьӡуп, адыгаа рҟны – ижǝлоуп. Аҭиурқ бызшǝақǝа ирыдҳǝалоуп. «Аҵǝа» ҳǝауп иаанаго.
Алмахсиҭ – адыгаа рҟны: Алмахсиҭ. Араҧ хьӡуп. «Зегь здыруа, аҵарауаҩ» ҳǝауп иаанаго.
Алхас – адыгаа рҟны иуҧылоит ихьӡынгьы, ижǝлангьы. Адыгаа «Алҟас» рҳǝоит. Иҟоуп «Алхас» ҳǝа иҟоу аформагьы. Аџьам хьӡы Alqasb аҟынтǝ иаауеит. Аҵакы еилкаам.
Алҵыкǝ – ари ахьыӡ аҧсуаа рҟноуп иахьуҧыло, аха адыга бызшǝоуп изыдҳǝалоу. Ҩ-хǝҭакны ишьақǝгылоуп: «ал» - аҵакы цқьа еилкаам, адыгажǝа «тлы» (ахаҵа) иадҳǝалазар ауеит; «ҵыкǝ» - адыга бызшǝала «ахǝҷы» ҳǝауп иаанаго.
Алџьан – адыгаа «Алижан» рҳǝоит. Иҟоуп «Алжан» (Алижанов) ҳǝа ашǝҟǝы иҭагалоу ажǝлагьы. Ахьыӡ ҳшар ҟалоит ҩ-хǝҭакны. Актǝи ахǝҭа аҵакы азгǝаҳҭахьеит. Аҩбатǝи ахǝҭа «џьан» аџьам бызшǝаҿы «аҧсы» (душа) ҳǝа аҵакы амоуп. Араҧцǝеи аџьамцǝеи еицырзеиҧшу хьӡуп.
Амзан - адыгаа рантропонимиа иалоу хьӡуп. Ҵакыла аҧсшǝоуп изыдҳǝалоу. «Амза Анцǝа» ҳǝауп иаанаго.
Амиран – ашǝуааи, адыгааи, ауаҧсааи ари ахьыӡ қырҭуахьыӡны иахǝаҧшуеит, аха бызшǝала изыдҳǝалоу аҧсышǝоуп. Аҧсуахьӡы Амран аҟынтǝ иаауеит. «Амра Анцǝа» ҳǝауп иаанаго.
Амҳаџьыр – адыгаа рҟны х-формак амоуп: Муҳыџьыр, Муҳажыр, Мыҳаџьор. Араҧ хьӡуп. «Ихҵǝаз» ҳǝауп иаанаго.
Анцǝоҟǝ (Анцǝоҟǝ) – жǝытǝхьӡуп. Адыгаа рҟны ари ахьыӡ иарҿиеит еиуеиҧшым аформақǝа: Анфаҟǝа, Анфоҟǝа, Анцǝоҟǝ, Анчоҟǝ, Ансоҟǝа. Арҭ ахьыӡқǝа зегьы ҵакыла еиқǝшǝоит, урҭ рынҵǝамҭа адыгшǝала «аҧа» ҳǝауп иаанаго, рышьаҭа аҧсуажǝа «Анцǝа» аҟынтǝ иаауеит. «Анцǝаҧа» ҳǝауп иаанаго. Ижǝлангьы иуҧылоит.
Арзамеҭ – адыгаа рҟны «Азамеҭ» рҳǝоит. Ахьыӡқǝа Азамаҭи, Азамеҭи, Арзамеҭи ҵакыла еиқǝшǝоит. Аҧсуаа рҟны иара убас иуҧылоит ахьыӡ Арзамыхǝгьы. Араҟа ҳара иаабоит араҧ нҵǝамҭа «аҭ-еҭ» ацынхǝрас адыга бызшǝа иалоу ахаҵажǝлатǝ рбага «хǝ».
Арсана – адыгаа «Арсен» рҳǝоит. Урым хьӡуп. «Ахаҵара злоу» ҳǝауп иаанаго.
Аруҭан – адыгаа рҟны иуҧылоит «Арҭун» (Артунов) ҳǝа ашǝҟǝы иҭагалоу ажǝла. Аҵакы еилкаам.
Аслан – аҧсуа-адыга жǝларқǝа рантропонимиаҿ акырӡа иҿиаз ахьыӡқǝа иреиуоуп. Иуҧылоит ихьӡынгьы, ижǝлангьы. Аҧсуаа рантропонимиаҿ иаабоит ари ахьыӡ аазырҧшуа быжь-формак: Аслан, Асланбеи, Асланбақь, Аслангьари, Асланыҟǝа, Асламбеи, Асламбақь. Иҟоуп Асланӡиаа рыжǝлагьы. Арҭ ахьыӡформақǝа реиҳарак уҧылоит адыгаа рҟынгьы. Ара иҟоуп Асланыбаа рыжǝлагьы.
Аҭлаҟǝа – адыга хьӡуп. Ҩ-хǝҭакны ишьақǝгылоуп: «тлы» - ахаҵа, «ҟǝа» - аҧа. «Ахаҵа иҧа» ҳǝауп иаанаго. Адыгшǝаҿы иҟоуп даҽа ажǝакгьы ахьыӡ Аҭлаҟǝа шьҭыбжьыла иақǝшǝо. «Ҭльаҟǝа» - уаҟа «ашьапы» ауп иаанаго.
Аҭлаҧсыҟǝа – ажǝытǝӡатǝи адыгахьыӡқǝа иреиуоуп. «Аҭлаҧс (Ҭлаҧс) иҧа» ҳǝауп иаанаго.
Аҭлыхǝ – адыга хьӡуп. Ҩ-хǝҭакны ишьақǝгылоуп: «ҭлы» - ахаҵа, «хǝ» - ахаҵажǝлатǝ рбага.
Аҳмаҭ – адыгаа рҟны: Аҳмад, Ахмаҭ. Араҧ хьӡуп. «Рацǝа идырҽхǝо, рацǝа иӡырырго» ҳǝауп иаанаго. Иуҧылоит ижǝлангьы: Аҳмад (Ахмедов), Ахмаҭ (Ахметов).

7

Базрыҟәа – адыгаа «Баизрыҟә», мамзаргьы «Безрыҟә» рҳәоит, араҧ-адыга хьӡуп. Араҧцәа «баизыр» ззырҳәо «ажәлаҭиҩы» иоуп, ахьыӡ анҵәамҭа «ҟәа» адыга бызшәоуп изыдҳәалоу.
Беслан – адыгаа «Баислан» рҳәоит. Маиҟәаҧ ақалақь аҿы адыга ҵарауаа гәыҧҩык еицҭрыжьыз, «Наши имена» («Ҳара ҳахьыӡқәа») ҳәа хыс измоу ашәҟәаҿы ианым ари ахьыӡ аҵакы, избан акәзар уи арҭ аҵарауаа ирыздыруамызт. Аха ҳара ишаадыруала, Беслан – аҭиурқ хьыӡқәа ирхыҧхьаӡалоуп, ҩ-шьаҭак рыла ишьақәгылоуп: «бий» (аҭауад, аамсҭаду) – «аслан» (алым). Ахьыӡ, излеилаҳкааз ала, «аҭауад-алым» ҳәауп иаанаго.
Батал – адыгаа рҟны иуҧылоит «Битал» ҳәа. Араҧ хьӡуп, «афырхаҵа» ҳәа аанагоит.
Баҭыр – ари ахьыӡ аҧсуаа рҟны имаҷны иуҧыхьашәоит, аха уеизгьы-уеизгьы ҳахьыӡсиа иалоуп, аҭиурқ бызшәақәа ирыдҳәалоуп, «имшәо аруаҩ, афырхаҵа» ҳәа аанагоит. Адыгаа рҟны иуҧыхьашәоит ижәлангьы.
Билал – араҧ хьӡуп, «згәы бзиоу» ҳәауп иаанаго.
Борис – ари аурыс хьӡы ныҟәызго аҧсуаагьы адыгаагьы маҷым. «Борислав» аҟынтә иаауеит, ҩ-урыс ажәак ирыдҳәалоуп: бор (бороться) – с (слава).
Бараҟ – адыгаа рҟны Бараҟаи. Араҧ хьӡуп, «Анцәа илҧха, зыҽзырӷәӷәо» ҳәа аанагоит.
Бақь – адыгаа рҟны Бач. Аҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп, «аҭауад, иӷәӷәоу, кыр зылшо» ҳәа аанагоит.
Бақьыр - адыгаа рҟны Бачыр. Араҧ хьӡуп. «Амахҽҵыс» ҳәауп иаанаго. Адыгаа рҟны иуҧылоит ижәлангьы.
Вадим – урыс хьӡуп, аҧсуаа аҩажәатәи ашәышықәса аахыс акыр ирылаҵәеит. Аҵарауаа ари ахьыӡ иахәаҧшуеит ахьыӡ Владимир ииаазыркьаҿу форманы. Ус анакәха, ахьыӡ аҵакы шьақәгылоуп «адунеи змоу, адунеи знапыҵаку» ҳәа.
Валентин – Алаҭин хьыӡқәа иреиуоуп, «иӷәӷәоу, агәабзиара змоу» ҳәауп иаанаго.
Валери – аҧсуа-адыга жәларқәа рыҩныҵҟа акыр иҿиаз хьӡуп. Алаҭин хьыӡқәа иреиуоуп. «Угәы бзианы аҟазаара, иразу, иӷәӷәоу» ҳәауп иаанаго.
Виқтор – аҧсуаа акыр ирылаҵәоу хьӡуп. Алаҭин хьыӡқәа иреиуоуп. «Аиааира згаз» ҳәауп иаанаго.
Витали - алаҭин хьыӡқәа иреиуоуп. Ари ахьыӡ ныҟәызго аҧсуаа маҷым. «Аҧсҭазааратәи» ҳәауп иаанаго.
Владимир – ҳара ҳгәаҭарақәа рыла, ари ахьыӡ еиҳа аҧсуаа рҟноуп иахьҿиаз. Урыс хьӡуп, «адунеи знапыҵаку» ҳәауп иаанаго.
Владислав – аҧсуаа рҟны еиҳа аҿиара змоу хьӡуп. Ари ахьыӡ, Аҧсны Аҳәынҭқарра раҧхьатәи Ахада иаҳаҭыр аҟынтә, иныҟәызго даара ирацәаҩуп. Урыс хьӡуп, «ахьӡ-аҧша знапыҵаку» ҳәауп иаанаго.
Геннади – бырзен хьӡуп, аҧсуааи, ашәуааи, адыгааи рыҩныҵҟа лассы-лассы иуҧылоит, «ауаҩаҳ, иааӡоу, ибзиоу, аамсҭашәа злоу» ҳәауп иаанаго.
Георги (Гьаргь) – бырзен хьӡуп, «адгьылқәаарыхҩы» ҳәауп иаанаго.
Григори (Грышьа) – иахьа уажәраанӡа, Аҧсны асовет мчра анышьақәгыла инаркны иҿианы иҟаз хьӡын. Адыгаа раасҭа аҧсуаа рҟны еиҳа иуҧылон.
Далаҭбеи – адыгаа рҟны: Долэтбый. Араҧ-ҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп. «Далаҭ» иаанаго «анасыҧ, амал» ауп, «беи» - ари аҭиурқцәа рҟны ҭауади-аамсҭеи рыхьыӡқәа ирыцлоз иҷыдоу хәҭаҷуп. 
Дамыр – ари ахьыӡ ныҟәызго аҧсуаа маҷым. Уарла-шәарла акәзаргьы, иуҧылоит Кавказынхыҵ инхо ҳаешьаратә жәларқәа рыҩныҵҟагьы. Ахьыӡ аҵакы цқьа еилкаам.
Дамеи – адыгаа рҟны иуҧылоит «Дамый» ҳәа. Ҳгәы излаанаго ала, «адамий» ҳәа изышьҭоу адыга жәлар рхылҵшьҭрак рыхьӡ аҟынтә иаауеит.
Дауҭ – араҧ хьӡуп, аха аҧсуаа ракәзар, уи аҧсыуа хьыӡны иахәаҧшуеит. «Бзиа ирбо» ҳәауп иаанаго.
Денис – аҧсуаа рҟны, «аҧсуа хьыӡқәа» ргәыҧ иаламзаргьы, иҿианы иҟоу ахьыӡқәа ирхыҧхьаӡалоуп. Бырзен хьӡуп, Дионис (аҩы анцәа) ихьӡ аҟынтә иаауеит.
Дырмит (Дима) – аҧсуаа акыр ирылаҵәахьоу ахьыӡқәа ируакхеит. Абырзенцәа рҟны адгьыли адгьылқәаарыхреи рынцәаҧҳәыс Деметра лыхьыӡ аҟынтә иаауеит, «Деметра илызку» ҳәауп иаанаго.
Ебырҳам (Ибраҳим, Ибрагим) – араҧ ҧсылман хьӡуп, «ажәларқәа раб» ҳәа иҧхьаӡоу Авраам ихьӡ иҟынтә иаауеит. 
Едгьы (Едыгь) – ажәытә аҧсуа хьыӡқәа иреиуоуп, жәлархьӡуп, «адыга, аедыгь» ҳәауп иаанаго.
Едрыс (Индрис) – араҧ-бырзен хьӡуп, «агәымшәа» ҳәауп иаанаго.
Енвер (иуҧылоит «Инвер» ҳәагьы) – араҧ хьӡуп, «алашара, аҭшаша» ҳәауп иаанаго.
Еслам (Ислам) – араҧ хьӡуп, аҧсылманра ахьӡ ала ишьақәгылоуп.
Есҳаҟ – араҧ-уриа хьӡуп, «иара дыччо далагоит» ҳәауп иаанаго.
Зақьариа – араҧ хьыӡқәа иреиуоуп, аха аҵакы цқьа иҭҵаам.
Заур – аҧсуа-адыга жәларқәа акыр ирылаҵәахьоу хьӡуп. Араҧ хьыӡқәа иреиуоуп, «аиааира» ҳәа аанагоит. Ахархәара амоуп ҭауади-аамсҭеи рыхьыӡқәа ирыдҳәалоу ахәҭаҷқәа ирыцны. Иаҳҳәап, Заурбақь, Заурҟан.
Зафас – адыга хьӡуп, «аизара ду» ҳәауп иаанаго. Аҧсуаа ари ахьыӡ еиҳа ирылаҵәоуп адыгаа раасҭа. 
Зураб – аҭиурқ-аџьам хьыӡқәа иреиуоуп, ажәа «сухраб» (арубин – зыхә ҳараку ахаҳә) аҟынтә иаауеит. 
Ӡаҧшь – аҧсуаа рҟны ижәлашьаҭангьы иуҧылоит. Адыга хьӡуп, «ар рҧыза, ар рыҭауад» ҳәауп иаанаго.
Игор – аскандинавиатәи ажәларқәа рҟынтә иаауа хьӡуп. Аҧсуаа акыр ирылаҵәоуп. «Аҭхаџьра анцәа» ҳәауп иаанаго.
Инал – аҧсуа-адыга жәларқәа жәытәаахыс акыр ирылаҵәахьоу ахьыӡқәа иреиуоуп, «аҳәынҭқар» ҳәауп иаанаго.
Кадыр – араҧ хьӡуп, «зегь зымчу, зегь зылшо» ҳәауп иаанаго.
Калаҭ – адыга хьӡуп, аҧсуажәа «акалаҭ» акәӡам ари ахьыӡ зыдҳәалоу. Адыгаа рҟны «ҟалаҭ» ҳәа изышьҭоу шьанҵатә кьарахәуп.
Калакәыт – адыга хьӡуп, ахьыӡ «Ҟалаҟәыҭ» аҟынтә иаауеит, «абааш хызжәжәо» ҳәауп иаанаго.
Кан – иҟалоит аҭиурқ хьӡы Ҟан (ааӡамҭа) аҟынтә иаауазар, иҟалоит аҧсуажәа «акан» иадҳәалазар.
Қьамал – араҧ хьӡуп, «абзиаӡа, аиӷьӡа» ҳәауп иаанаго.
Қьрым – араҧ хьӡуп. Адыгаа рҟны: Чэрим. Ахьыӡ аҵакы «аҳалал, ҳаҭыр зқәу» ҳәа ишьақәгылоуп.
Қәычықә - аҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп, «аҧахәҷы» ҳәауп иаанаго.
Ҟалбаҭ – адыга хьӡуп, «абааш зырбго» ҳәауп иаанаго.
Ҟансоу – аҭиурқ-адыга хьыӡқәа иреиуоуп, «ҟан» - ааӡамҭа, «соу» - адыгажәа «шәауа» (аҧа) ҳәауп иаанаго. 
Лыкәман – араҧ хьӡуп, ажәытәан еицырдыруаз араҧ дыр ихьӡ ауп.
Мац – адыга ҵарауаа ари ахьыӡ рышәҟәқәа ирнырҵоит адыга хьыӡны. Ҳара ҳгәаанагарала, ахьыӡ Мац аҧсуажәа «амца» аҟынтә иаауеит. Иҟан Аҧсны Мацаа рыжәлагьы. Урҭ нхон иахьа Мацесҭа ҳәа еицаадыруа, «Мациҧсҭа» ҳәа зыхьӡыҵәҟьоу акурорттә ҭыҧ аҿы.
Маџьыҭ – араҧ хьӡуп, «хьӡи-ҧшеи змоу» ҳәауп иаанаго.
Мсырбеи – араҧ хьӡуп, «мсыр» (Мсыртәылоуп иаанаго), «беи» - ҭауади-аамсҭеи рыхьыӡқәа формазыркуа хәҭаҷуп. 
Мураҭ – араҧ хьӡуп, «ирҭаху, угәы ззыҳәо» ҳәауп иаанаго.
Мурҭаз – араҧ хьӡуп, «иалху» ҳәауп иаанаго.
Мысҭафа – араҧ хьӡуп, «зегь реиҳа ицқьоу, зегьы иреиӷьу» ҳәа аҵакы шьақәгылоуп.
Наазим – адыгаа рҟны: Назым. Араҧ хьӡуп, «аиҿкааҩы, аиҿырцааҩы» ҳәауп иаанаго.
Назырбеи – ажәытә уриатә хьӡуп, «Анцәа изку» ҳәауп иаанаго.
Нану – аҧсуаа рҟны ҩнатә хьыӡны иҟоуп, аҧсуа-адыга жәларқәа еицырзеиҧшу хьп, «ахәҷы, асаби» ҳәа аанагоит.
Нарҭ – Нарҭаа репос ахьыӡ ала ишьақәгылоуп. Кавказтәи аҵарауаа акыр рыҽҧыршәахьеит ахьыӡ «Нарҭ» аҵакы шьақәдыргыларц. Аха арҭ таҽазышәарақәа иахьа уажәраанӡа илыҵшәадан. Ҳара ҳгәаанагарала, «Нарҭ» аҧсшәоуп изыдҳәалоу. «На» араҟа «Анцәа, анцәахәы» ҳәауп иаанаго, «р» - ари ахҧатәи ахаҿи арацәа хыҧхьаӡареи зныҧшуа аффиксуп, «ҭ» - ажәа «аҭаацәа», «аҭынха» аҟынтә иаауеит. Ари агәаанагара иашазар, ахьыӡ Нарҭ аҵакы шьақәыргылатәхоит «анцәахәқәа рҭаацәа, рҭынха» ҳәа.   
Нурбеи – араҧ хьӡуп. «Нур» - ашәахәа, «беи» - аҳаҭыртә хьыӡқәа рырбагатә хәҭаҷуп.
Нури – араҧ хьӡуп, «иҧшьоу» ҳәа аанагоит.
Ныҳә - араҧ-уриа хьӡуп, Нои араҧцәа «Нуҳ» ҳәауп дшырдыруа.
Омар - араҧ хьӡуп. «Ҳаџьра ицаз» ҳәауп иаанаго.
Ҧшьҟан – адыга хьӡуп, «аҭауад иааӡамҭа» ҳәауп аҵакы шышьақәгылоу.
Ҧшьмаф (Ҧшьмақә, Ҧшьмақәа) – адыга хьӡуп, «насыҧ змоу аҭауад» ҳәауп иаанаго.
Рамзан – араҧ хьӡуп, аҧсылманмза Рамазан аҟынтә иаауеит.
Рашьыҭ – араҧ хьӡуп, «амҩа иаша иану аҧыза» ҳәауп иаанаго.
Руслан – аҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп, «алым» ҳәауп иаанаго.
Русҭам – аџьам хьыӡқәа иреиуоуп, «иӷәӷәоу» ҳәауп иаанаго.
Саид – аҧсуа-адыга жәларқәа акырӡа ирылаҵәахьоу хьӡуп. Ахацәа ирырҭо аҧсуа хьыӡқәа реиқәҧхьаӡараҿ ари ахьыӡ ауаа раҧхьаӡа иргәалашәо иреиуоуп.
Сафарбеи – араҧ хьӡуп. Аҧсылмантә мзар аҿы «сафар» зыхьӡу аҩбатәи амза ауп. Убасҟан ииз ракәын аханатә «Сафар» ахьыӡ зырҭоз.
Саҳаҭқьери – аҳцәеи аҭауадцәеи иныҟәыргоз араҧ хьӡуп. «Саҳаҭ» - «асааҭ» ауп иаанаго, «қьари» - Ҟрымтәылатәи аҳцәа рдинастиатә хьӡы аҟынтә иаауеит.
Смел (Исмаил) – араҧ-уриа хьӡуп, «Анцәа иаҳаит» ҳәауп иаанаго.
Султан – араҧ хьӡуп, «аҳ» ҳәауп иаанаго.
Ҭаҭласҭан – адыга хьӡуп. Аҵакы цқьа еилкаам. Адыгаа рҟны иуҧылон «Ҭлаусҭан» ҳәа.
Ҭаҭрашь – адыгаа рҟны: Ҭоҭрашь. Нарҭаа репос иалоу фырхаҵоуп.
Ҭемыр - аҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп, «аиха» ауп иаанаго. «Ҭемыр» шьаҭала иақәшәоит ахьыӡқәа Ҭемырҟан («ҟан» - ааӡамҭа), Ҭемрыҟәа («ҟәа» - адыга бызшәаҿы «аҧа»).
Ҭенгьыз - аҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп, «амшын» ауп иаанаго.
Уаҳаид - араҧ хьӡуп. «Азаҵә» ҳәауп иаанаго.
Фазил – араҧ-аџьам хьыӡқәа иреиуоуп, «иаҧсоу» ҳәауп иаанаго.
Фелиқс – алаҭин хьыӡқәа иреиуоуп, «насыҧ змоу» ҳәауп иаанаго.
Халыл – иуҧылоит Ҳалил ҳәагьы. Араҧ хьӡуп, «аҩыза иаша» ҳәауп иаанаго.
Хәсин – адыгаа рҟны: Хусен. Араҧ хьӡуп, «ибзиоу, иразу, иҳалалу» ҳәауп иаанаго.
Ҳанашә - адыга хьӡуп, «илашәу ала» ҳәауп иаанаго.
Ҳарун – араҧ-уриа хьӡуп, ахьыӡ Аарон аҟынтә иаауеит, «ашьхатә» ҳәауп иаанаго. 
Ҳасан - араҧ хьӡуп, «ибзиоу, иразу, иҳалалу» ҳәауп иаанаго.
Ҳаҷамаф – адыга хьӡуп, «насыҧ змоу асас» ҳәауп иаанаго.
Шамел (Шамил) – ажәытә уриатә хьӡуп, ахьыӡ Самуил аҟынтә иаауеит, «Анцәа ииаҳаз» ҳәауп иаанаго.
Шьаабан – араҧ хьӡуп, аҧсылманмза Шабан аҟынтә иаауеит.
Шьмаф – адыга хьӡуп, «Шыумаф» (аҽыуаҩмшы) аҟынтә иаауеит.
Шәлиман – араҧ-уриа хьӡуп. Ауриацәа рҟны: Соломон. «Иҭынчу, ихьчоу» ҳәауп иаанаго.
Џьамал – араҧ хьӡуп, «аҧшӡара» ҳәауп иаанаго.
Џьанҭемыр – ажәытәан ари ахьӡ аҧсуа-адыга жәларқәа рыҩныҵҟа акыр иҿианы иҟаз ахьыӡқәа ирхыҧхьаӡалан. Аџьам-ҭиурқ хьыӡқәа иреиуоуп: «џьан» - «аҧсы» ауп иаанаго, «ҭемыр» - «аиха». Ашәуаа рҟны иуҧылоит ижәлангьы.
Џьанҳәаҭ – ажәытәан лассы-лассы иуҧылоз ахьыӡқәа иреиуоуп. Адыга ҵарауаа гәыҧҩык еицыҭрыжьыз ашәҟәаҿы ари ахьыӡ аҵакы азышьақәыргылам. Аинтернет-саит ru.wikipedia.org изларбоу ала, ахьыӡ Џьанҳәаҭ адыга хьӡуп, «насыҧ змоу ауаҩы» ҳәауп иаанаго, аха ҳара уи агәра цқьа иҳазгом, избан акәзар араҟа, ари ахьӡ аҿы лабҿаба иаабоит ашьаҭа иалоу, аџьам бызшәа иадҳәалоу, «аҧсы» аҵакы змоу ахәҭаҷ «џьан».

8

Аҧсуаа рантропонимиа иалоу араҧ, аҭиурқ, аџьам хьыӡқǝа

Аҧсуаа аҧсылманра анрылаҵǝа инаркны рыҩныҵҟа ицǝырҵуа иалагеит араҧ бызшǝеи аҭиурқ бызшǝақǝеи рҟынтǝ иаауа аҧсылман хьыӡқǝа. Ари ҟалеит а-16-тǝи ашǝышықǝса аҩбатǝи азбжа инаркны. Усҟан урҭ уарла-шǝарла ицǝырҵуазҭгьы, а-17-тǝи, еиҳараӡак, а-18-19-тǝи ашǝышықǝсақǝа рзы аҧсылман хьыӡқǝа ирысакьаҳǝымҭахеит. Зегь раҧхьаӡа аҧсылман хьыӡқǝа ҿиеит ҭауади-аамсҭеи рыҩныҵҟа. Анаҩс урҭ шьҭырхит анхаҩыжǝларгьы, абрахь иҧсылманцǝазгьы, иҧсылманцǝамзгьы налаҵаны. Ишыҟалазаалак, аҧсылман хьыӡқǝа аҧсуа жǝлар «иаҧсыуа» хьыӡны иршьо иалагеит. Уимоу, иахьа уажǝраанӡагьы, ҿырҧштǝыс иаагозар абарҭ ахьыӡқǝа (Дауҭ, Еслам, Мақьҭаҭ, Саид, Сеидыҟ, Уаҳаид уҳǝа убас егьырҭгьы), аҧсуаа ирҧхьаӡоит «аҧсыуа» хьыӡқǝаны. Урҭ ахьыӡқǝа «шаҧсыуам» здыруагьы, иаҳҳǝап, Алықьса, Алықьсандр, Гьаргь, Дырмит, Мхьел, Никǝа, Сума, Уасил реиҧш иӡоу «ақьырсиан» хьыӡқǝа раасҭа «иаҧсыуаны» иахǝаҧшуеит, ахьыӡ ахǝҷы ианиҭатǝха, ирҭоит еиҳа «иаҧсыуа» хьыӡны ирҧхьаӡо аҧсылман хьӡы. Уи азы акǝхап Дырмит Гǝлиагьы иусумҭақǝа руак аҿы «иаҧсыуа хьыӡқǝаҵǝҟьаны ишиҧхьаӡаз ахьыӡқǝа Алхас, Алиас, Ардашьыл, Абдала, Баҭангьери, Беслан, Билал, Баҭалбеи, Есҳаҟ, Еслам, Мамсыр, Мырзаҟǝыл, Наурыз, Сааҭқьери, Сеидыҟ, Фаҭқьери, Чаҳмаҭ, Џьанҭемыр уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуаа рантропонимиа иалоу араҧ хьыӡқǝа иреиуоуп: Аазиз (акыр иаҧсоу, арҕǝҕǝаҩы), Абдаҭ («ихырхǝо, Анцǝа имҵаныҳǝо», адыгаа рҟны ҧҳǝысхьыӡны иҧхьаӡоуп), Азамаҭ (аҳаракыра, ахьӡ-аҧша), Азреҭ (ҳаҭыр дуӡӡа зқǝу, иҧшьоу), Албақь (араҧ-ҭиурқ хьӡуп, Алибек аҟынтǝ иаауеит, «иҳаракӡоу» ҳǝауп иаанаго), Алиас (араҧ-уриа хьӡуп, «Анцǝа имч» ҳǝауп иаанаго), Алим (аҧхьан аасҭа уажǝ ҳаазқǝылаз еиҳа иҿиаз хьӡуп, «издыруа, иҵарауаҩу» ҳǝауп иаанаго), Алмахсиҭ (адыр, аҵарауаҩ), Амина (зыгǝра гоу), Аҳмаҭ (хьыӡла-ҧшала изыхцǝажǝо), Билал (згǝы бзиоу), Далаҭбеи (аџьам-араҧ-ҭиурқ хьӡуп, «анасыҧи амали змоу аҭауад» ҳǝауп иаанаго), Дауҭ (бзиа ирбо), Дина (адин, анцǝахаҵара), Едрыс (араҧ-бырзен хьӡуп, «ахаҵара злоу, згǝы мҭрысуа» ҳǝауп иаанаго), Еслам (аҧсылман дин ахьыӡ), Есҳаҟ (араҧ-уриа хьӡуп, «иара дыччо далагоит» ҳǝауп иаанаго), Зақьариа (араҧ хьыӡны иҧхьаӡоуп, аха аҵакы цқьа еилкаам), Замира (агǝы, анамыс), Инвер (алашара), Кадыр (зегь зылшо), Қьамал (абзиаӡа), Қьрым (иҳалалу, ҳаҭыр зқǝу), Ҟаимаҭ (амҽыша), Маҳмед (хьыӡла-ҧшала изыхцǝажǝо), Мураҭ (ирҭаху, изызҧшу), Наазим (аиҿкааҩы), Нури (иҧшьоу, Анцǝа илашара), Рашьыҭ (аиашамҩа иану аҧыза), Саид (насыҧ змоу, иманшǝалоу, изызҳауа, ашǝарыцаҩ), Салыбеи (еиқǝшǝоу, иманшǝалоу), Сафарбеи (араҧ-ҭиурқ хьӡуп, «аҩбатǝи аҧсылман мза сафар азы ииз» ҳǝауп иаанаго), Селым (ҵкǝа змам), Смел (даҽакала Исмаил ҳǝагьы рҳǝоит, араҧ-уриа хьӡуп, «Анцǝа иаҳаит» ҳǝауп иаанаго), Уазыр (аминистр ицхырааҩ), Уамар (ҳаџьра ицаны иааз), Уасман (абаҩ еиҧызшьуа), Уаҳаид (изаҵǝу), Фазил (араҧ-џьам хьӡуп, «иаҧсоу» ҳǝауп иаанаго), Халыл (аҩыза цқьа), Хǝсин (иразу, ибзиоу), Ҳалиҭ (наӡаӡа иҟоу), Ҳамзаҭ (ицоу, узбылуа), Ҳарун (араҧ-уриатǝ хьӡуп, «ашьхатǝ» ҳǝауп иаанаго), Ҳасан (иразу, ибзиоу), Ҳаџьмаҭ (ҳаџьра ицаны иааз Меҭ), Шьаабан (шьаабан мза ахьӡала иҟоуп), Шǝлиман (иҭынчу, ихьчоу), Џьамал (аҧшӡара) уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуаа рантропонимиа аҭиурқ бызшǝақǝа рҟынтǝ иалалаз ахьыӡқǝа, аиашазы, даара ирацǝоуп. Араҧ бызшǝеи аџьам бызшǝеи ирыҿҳарҧшуазар, хымҧада, аҭиурқ хьыӡқǝа рхыҧхьаӡара ҩынтǝны еиҳазар ҟалап. Аха урҭ ҭҵаам, араҧ хьыӡқǝа ҭҵааны ишыҟоу еиҧш. Насгьы иазгǝаҭатǝуп, аҧсуаа рантропонимиа иалоу аҭиурқ хьыӡқǝа шеиҳау, адыга бызшǝа иалоу аҭиурқ хьыӡқǝа раасҭа. Аҧсуа-адыга жǝларқǝа рантропонимиа ааизакны ҳахǝаҧшуазар, иҳазгǝамҭарц залшом араҟа ишмаҷым лыҵшǝа бзиала зҽаазырҧшуа аҭиурқ бызшǝақǝа рҟынтǝ иаауа ахǝҭаҷқǝа «бақь», «беи», «гьари – гьери – қьари – қьери», «ҟан», «хан».
Арҭ ахǝҭаҷқǝа рҵакы ҳара ҳазааҭгылахьан аҧсуааи аҟарач-балқарцǝеи реимадарақǝа ахьҭаҳҵаауаз аусумҭаҿы. Абар уи аҟынтǝ цыҧҵǝахак: «В абхазской и в целом абхазо-адыгской антропонимии существуют довольно продуктивные элементы тюркского происхождения, заимствованные через посредничество северокавказских тюркоязычных народов и, прежде всего, карачаевцев и балкарцев. Среди этих антропонимических элементов наиболее известны: «хан»- титул феодального правителя у народов алтайской языковой семьи, который первоначально был широко распространен в мужской антропонимии, но затем, по мере его десемантизации, все чаще стал употребляться в женской антропонимии (в абхазской антропонимии элемент «хан» встречается в мужских именах Ахан, Исхан, Маханбей, Хангерий и в некоторых других; в женских именах – Аштырхан, Джаабахан, Казырхан, Кайматхан, Ханиа, Харихан и т.д.; в абхазских фамилиях - Ахан-ипа и Ханагуа) ; «кан»- полисемичное тюркское слово, обозначающее такие понятия, как  «кровь, царь, хан, воспитанник» (элемент «как» в абхазской антропонимии встречается в мужских именах Елкан, Зауркан, Кан, Кансоу, Канчобей, Татаркан, Темиркан, Торкан, Урыскан и т.п.; в женских именах данный элемент нами не зафиксирован; в абхазских фамилиях – например, в фамилии адыгского происхождения Канхуа); «бей»- элемент, являющийся принадлежностью исключительно мужских имен (как, например, Асланбей, Баталбей, Карбей, Нурбей, Хасанбей и т.д.; элемент встречается и в абхазском фамильном имени Беиа); «бек» - элемент, происходящий из тюркского «бек» в значении «господин, начальник, глава племени, помещик» (данный элемент встречается в мужских именах Асланбек, Заурбек, Талумбек и прослеживается в фамильном наименовании Шубекиа); «гери» («кери») – элемент, происходящий от названия династии татарских ханов, основавших  в XV веке Крымское ханство (встречается в мужских именах Азаматкери, Батангери, Джангери, Сахаткери, Фаткери и т.п., а также в фамильном наименовании Гериа)».
Аҧсуаа рантропонимиа иалоу аҭиурқ хьыӡқǝа иреиуоуп: Адамыр (аиха), Алма (аҵǝа), Аргǝын (аҽыҩ), Асқьар (аибашьҩы), Аслан (алым), Асланбеи (алым-ҳǝынҭқар), Асҭамыр (аиха хаҭа), Бараныҟǝа (аҭиурқ-адыга хьӡуп, «асыҭǝҳǝа аҧа» ҳǝауп иаанаго), Бақь (аҭауад, аҳ, аҕǝҕǝа), Бирам (ари ахьыӡ аҧсылманраҿ имҩаҧырго ныҳǝак аанарҧшуеит), Блаҭ (аџыр), Зураб (арубинхаҳǝ), Инал (аҳǝынҭқар), Қǝычықǝ (аҧахǝҷы), Ҟан (ааӡамҭа), Ҟлыч (аҳǝа), Руслан (алым), Ҭемыр (аиха), Ҭемырҟан (аиха-ааӡамҭа), Ҭенгьыз (амшын), Уаздамыр (аиха хаҭа), Хан (аҳǝынҭқар), Џьгыҭ (афырхаҵа). Аҭиурқ хǝҭаҷқǝа злоу, ма аҭиурқ бызшǝақǝа ирыдҳǝалоу аҧсуа хьыӡқǝа рахь иҧхьаӡатǝуп: Ажьгьери, Аздамыр, Ақыбеи, Аҟǝланқьери, Албақь, Алгьари, Алиасгьери, Алмасбеи, Алҭоурым, Алыбеи, Алымбеи, Арабеи, Арзаҟан, Арухан, Асламбеи, Аслан, Асланбақь, Асланбеи, Аслангьери, Асҭамыр, Асҭырхан, Аҭласҟан, Ашҳангьери, Аџьгьари, Багирхан, Базырхан, Бақьҟан, Бақьмырза, Бақьыз, Бақьырбеи, Бараҟ, Басиаҭ, Баҭыр, Баҭыргьари, Баҭал, Баҭалбеи, Баҭангьери, Баҭыршаҟ, Баҭыршьаҳ, Башь, Башьалиа, Башьлиа, Башькǝыҭ, Башьышь, Бегьсулҭан, Беқьырбеи, Беслан, Беслангǝыр, Бесылҭан, Биаслан, Биберд, Гырџьын, Гьари, Дадашь, Далаҭбеи, Дамыр, Елҟан, Закан, Заҟан, Заурбақь, Зелымхан, Иазбеи, Иардар, Идар, Инал, Иналдар, Камсарҟан, Канбеи, Кǝыҷгьери, Қарбеи, Қьалышьбеи, Ҟазылбақь, Ҟаиҭамыр, Ҟанчобеи, Ҟараман, Ҟарач, Ҟаурбеи, Ҟлыч, Ҟǝабан, Ҟǝбан, Ҟǝылбақь, Мамаҭбеи, Мамаҭқьари, Марзабақь, Марзаҟǝыл, Марыҭбеи, Мырзаҟан, Назырбеи, Ниазбеи, Нурбеи, Разамбеи, Руфбеи, Салымбақь, Сафарбеи, Сиҭбеи, Сламбақь, Соҕǝым, Тамби, Ҭаҭарҟан, Ҭаҭарҟәыл, Ҭорҟан, Хазгьери, Хангьери уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аџьам бызшǝа иадҳǝалоу, аҧсуа антропонимиа иалоу ахьыӡқǝа рҿы иаабо ахǝҭаҷқǝа иахьа уажǝраанӡа ишахǝҭоу еиҧш иҭҵаам аҧсуаа рҟынгьы, кавказынхыҵтǝи ҳашьцǝа адыгаа рҟынгьы. Абри азы еицырдыруа адыга ҵарауаҩ Кǝакǝа Џьамалдин иҩуеит: «Вопрос о персидском элементе в адыгской антропонимии потребует дополнительного исследования. Возможно, имена, восходящие к персидскому источнику, в большинстве своём утвердились через тюрко-арабское посредство. Они образуют сравнительно небольшую группу».
Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы иуҧыло, хыҧхьаӡарала ирацәам, аџьам бызшǝа аҟынтә иаауа ахǝҭаҷқǝа иреиуоуп: мырза (аҳ иҧа, аҩҩы), сҭан (атǝыла), џьан (аҧсы). Еиқәаҳҧхьаӡаз аџьам хәҭаҷқәа рнаҩс иаҳҧылалоит аџьам хьыӡқǝагьы, иаҳҳәап Алмас (алмаз), Армазан (рамазан амза ахьӡ аҟынтǝ иаауеит), Блаҭ (аџыр), Гǝил (агǝилшǝҭы), Забыҭ (аҳǝынҭқар, ачынуаҩ), Мурҭаз (иалырхыз), Наурыз (ааҧынтәи ашықәсҿыцазтәи аныҳәа), Рамазан – Рамзан (ачгара иатәы амза, абрантә иаауеит ажәла Армазангьы), Русҭам (цǝеижьла иҕǝҕǝоу) уҳǝа убас егьырҭгьы.
Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаараҿы иалҳкаар ауеит: ахәҭаҷ «мырза» злоу ахьыӡқәа – Бақьмырза, Ҳамырза; ахǝҭаҷ «сҭан» злоу ахьыӡқǝа – Раҧсҭан, Русҭан; ахǝҭаҷ «џьан» злоу ахьыӡқǝа – Алџьан, Џьан, Џьанбақь, Џьангьаҭа, Џьангьери, Џьанкǝаз, Џьанкǝаҧ, Џьансыхǝ, Џьанҭемыр, Џьанҳǝаҭ, Џьаныкь, Џьаным, Џьанџьықь уҳǝа убас егьырҭгьы.


Вы здесь » Dasania iforum. Форум Дасаниа » Аҧсуа Форум » Аҧсуаа рыхьыӡҭҵаара: ахатәы хьыӡқәа